سلامت دهان و دندان

بهداشت دهان و دندان در PHC:

با هدف ارتقاء سلامت دهان و PHC ادغام بهداشت دهان و دندان دردندان جامعه صورت پذیرفت. استفاده از شبکه مراقبت های اولیه بهداشتی در جهت ارائه مراقبتهای بهداشت دهان و دندان نه تنهاموجب گسترش این مراقبت ها در جامعه میشود، بلکه با پیشگیری ازشیوع بیماریهای دهان و دندان، در کاهش هزینه های درمانی نیزمؤثر میباشد. قابل ذکر است که سلامت دهان و دندان از شاخه های مهم بهداشت عمومی است که در سلامت کلی افراد تأثیر بسزایی دارد.
از آنجا که امکان تحت پوشش قراردادن کلیه گروههای سنی وجودندارد، لذا گروههایی از افراد جامعه که آسیب پذیرتر بوده واحتمال ابتلاء به بیماریهای دهان و دندان در آنان بیشتر است ونیز امکان دسترسی به آنان طبق برنامه های موجود بیشتر میباشد،بعنوان گروه هدف تعیین شده اند که این گروه به شرح ذیل است:
الف) کودکان زیر ۶ سال
ب) کودکان ۶-۱۱سال
ج) مادران باردار و شیرده
نیروهای انسانی درگیر در طرح ادغام نیز بشرح زیر میباشند:
الف) سطح یک خدمات:
بهورزان در خانه های بهداشت ·
رابطین بهداشتی ·
کاردانها و کارشناسان بهداشت خانواده ·
ب) سطح دو خدمات:
بهداشتکاران دهان و دندان ·
دندانپزشکان ·
وظایف بهورزان در ارتباط با این طرح در زمینه بهداشت دهان ودندان به شرح ذیل می باشد:
۱. آموزش بهداشت دهان و دندان به زنان در دوران بارداری و پساز زایمان و همچنین کودکان زیر ۶ سال و ۶ تا ۱۱ سال
۲. معاینه و ثبت وضعیت دهان و دندان زنان باردار طی سه ماهه
اول، دوم و سوم حاملگی و ارجاع آنها به مراکز بهداشتی درمانی روستایی در صورت لزوم( طبق دستور عمل)
۳. پیگیری و ثبت زمانی که در دوران حاملگی جرمگیری برای خانم باردار انجام شده است.
۴. معاینه و ثبت وضعیت دهان و دندان زنان شیرده و ارجاع آنها به مراکز بهداشتی درمانی روستایی در صورت لزوم( طبق دستور عمل)۵. معاینه و ثبت وضعیت دهان و دندان کودکان زیر ۶ سال درپایان ۴ ،۳ ،۲ و ۵ سالگی و ارجاع آنها به مراکز روستایی درصورت لزوم

۶. معاینه و ثبت وضعیت دهان و دندان کودکان ۶ تا ۱۱ سال درپایان ۱۰ ،۹ ،۸ ،۷ ،۶ و ۱۱ سالگی و ارجاع آنها به مراکزروستایی درصورت لزوم
۷. پیگیری گروه هدف که به موقع جهت معاینه مراجعه نمیکنند.
۸. نمونه گیری از آب منطقه و ارسال آن برای اندازه گیری میزان فلوراید و ثبت نتایج.
۹. هماهنگی بین بخشی و جلب مشارکت مردم در امر بهداشت دهان ودندان

۱۰.تکمیل فرم گزارش عملکرد سه ماهه و ارسال آن به واحددندانپزشکی مرکز بهداشتی درمانی تحت پوشش و یا مرکز آمارشهرستان برنامه کشوری سلامت دهان و دندان دانش آموزان دوره ابتدایی با توجه به اینکه نداشتن دانش کافی در زمینه بهداشت دهان و دندانو عدم رعایت بموقع بهداشت و پیشگیری از بیماریهای دهان و دندان باعث از دست دادن دندنها در سنین پایین و عواقب به مراتب دشوارتر و پرهزینه تری در آینده میگردد، و با توجه به اینکه اگر اقدامات پیشگیری و همچنین گسترش خدمات بهداشت دهان و دندان وآموزش در سطح کشور صورت نگیرد، دولت و جامعه ناگزیر از قبول هزینه های بسیار گزاف تأمین مواد، تجهیزات، نیروی انسانی ودرمانهای گران قیمت دندانپزشکی خواهند بود، به همین دلیل این دفتردر کنار برنامه ادغام بهداشت دهان و دندان در مراقبتهای اولیه بهداشتی، برای دست یافتن به کودکان ۶ تا ۱۱ سال، طرح کشوری سلامت دهان و دندان دانش آموزان دوره ابتدایی را تدوین کرد و طی توافق نامهای که به امضاء وزرای بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی و۱۳۷۸ به صورت طرح – آموزش و پرورش رسید ، از سال تحصیلی ۷۹کشوری ابلاغ گردید و به مدت سه سال در مدارس به اجرا درآمد و۱۳۸۱ به دلیل دستاوردهای مثبت، در قالب – از سال تحصیلی ۸۲برنامه کشوری سلامت دهان و دندان دانش آموزی در سطح مدارس ابتدایی پیاده شده است.

این برنامه دارای سه بخش آموزش، پیشگیری و درمان میباشد.
آموزش
هدف اصلی این بخش تغییر الگوهای رفتار کودکان و ایجاد انگیزه جهت رعایت اصول بهداشتی است. در این راستامطالب آموزشی توسط دندانپزشکان و بهداشتکاران به مربیان ، معلمین داوطلب و بهورزان منتقل شده و سپس این نیروها به آموزش دانش آموزان و والدین آنان در مدارس ابتدائی می پردازند.همچنین جهت سهولت کار وسایل کمک آموزشی تهیه و توزیع گردیده است.
پیشگیری

پژوهشهای انجام شده در خصوص راههای پیشگیری از بروز پوسیدگی نشان داده که موثر ترین روش جهت کاهش پوسیدگی استفاده از فلوراید بصورت سیستمیک و موضعی می باشد. یکی از روشهای کاربردی همه گیر۰.۲ درصد بصورت هفتگی توسط دانش آموزان است  آسان دریافت فلوراید ، استفاده از دهانشویه سدیم فلوراید که بهورزان بعنوان مجری این برنامه در مدارس روستایی می باشند.
درمان
در راستای این برنامه مراکز بهداشتی درمانی دارای واحد بهداشت دهان ودندان ،جهت ارائه خدمات برساژ، جرمگیری ، فیشورسیلانت، فلوراید تراپی ،ترمیم و کشیدن دندانهای عفونی غیر قابل نگهداری، تجهیز شده و با تعرفه گروه هدف به دانش آموزان تحت پوشش خدمات ارائه می نمایند.
بنابراین وظایف بهورزان در راستای برنامه کشوری دانش آموزان به شرح ذیل می باشد:
1. مراجعه به مدارس تحت پوشش، بیمار یابی و ارجاع آنها به مراکز بهداشتی درمانی روستایی (طبق دستورعمل).
2. آموزش دانش آموزان مدارس ابتدایی در زمینه بهداشت دهان و دندان (بر اساس سرفصلهای آموزشی تعیینشده).
3. در مدارس ابتدایی روستایی اجرا، بررسی و پیگیری استفاده از دهانشویه سدیم فلوراید ۰.۲ درصد

طرح سلامت دهان و دندان کودکان بدو ورود به دبستان:
کلیه کودکان ۶ ساله بدو ورود به دبستان در پایگاههای طرح سنجش سلامت در طی تابستان تحت معاینه کامل قرار گرفته و شناسنامه
سلامت دانش آموزی برای آنان تکمیل میگردد. با توافقات انجام گرفته بین سازمان آموزش و پرورش استثنائی، وزارت آموزش و پرورش
(دفتر بهداشت و تغذیه) و وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی(دفتر سلامت دهان و دندان)، در پایگاهها معاینه اولیه توسط مربی بهداشت صورت میگیرد و وضعیت دندانها و لثه در شناسنامه سلامت دانش آموز ثبت میگردد. لازم به ذکر است که در سال ۱۳۸۳ مقرر گردیداین گروه سنی بدون دندان عفونی وارد مدرسه شوند؛ لذا با توجه به دستور عمل تهیه شده، کودکان به همراه والدین با فرم ارجاع تکمیل شده در پایگاه به مراکز ارائه خدمات دندانپزشکی ارجاع میشوند و اگر مراجعه به مرکز بهداشتی درمانی صورت گرفته باشد،با تشخیص دندانپزشک یا بهداشتکار دهان و دندان مرکز بهداشتی درمانی، دندان عفونی غیر قابل نگهداری بطور رایگان خارج میشود.علاوه بر آن، در صورتی که دانش آموز نیاز به جرمگیری داشته باشد،این خدمت نیز بصورت رایگان در مرکز انجام میگیرد.
وظایف بهورزان در راستای طرح سلامت دهان و دندان کودکان بدو ورود به دبستان:
1. دعوت کودکان بدو ورود به دبستان بهمراه والدین، به خانه بهداشت
2. معاینه ابتدایی دهان و دندان کودک توسط بهورز
3. ارجاع کودکان بدو ورود بهمراه والدین به مرکز بهداشتی درمانی (واحد دندانپزشکی).

طرح مراقبت دهان و دندان کودکان زیر ۲ سال (در واحدهای تحت پوشش) :
بسیاری از مشکلات دهان ودندان که در این گروه سنی مشاهده می شود،قابل پیشگیری هستند بیماریهای دهان ،خصوصاً پوسیدگی دندان، غالبا اًز زمان نوزادی شروع می شود.در بسیاری از این کودکان، اولین معاینه دهان ودندان ، همراه با پوسیدگی دندانی می باشد بدین جهت باید برنامه پیشگیری را دراولویت قرار داد چراکه کلیدارتقاء سلامت دهان و دندان و پیشگیری از بیماریهای دهان و دندان کودکان این گروه سنی در آموزش ،توجیه والدین و راهنمایی آنان در اولین زمان مناسب نهفته است. مادران اولین منبع دانش دندانپزشکی کودکان میباشند بنابراین آموزش مراقبتهای دهان و دندان کودکان زیر ۲ سال به مادران را می توان به عنوان راهکار موثر
در بهبود شاخص های بهداشت دهان و دندان در این گروه سنی انتخاب کرد.

شرح وظیفه بهورز :
1. معاینه دهان کودک
2. آموزش والدین
سیستم مراقبتی بهداشتی :
جهت مراقبت دهان و دندان کودکان زیر ۲ سال دفتر PHC در راستای برنامه ادغام بهداشت و دهان و دندان درسلامت دهان ودندان با همکاریهای بین بخشی و جلب مشارکت ادارات کل بهداشت خانواده ، گسترش شبکه ها،آموزش بهداشت و … ارائه خدمات در سطوح مختلف آموزشی ، پیشگیری و درمان برای این رده سنی را در سطح خانه های بهداشت ، پایگاه های بهداشتی و مراکز بهداشتی درمانی به اجرا درآورده است. در حال حاضر باز نگریهای لازم در خصوص آموزش ، پیشگیری ، ثبت مراقبت ها برای این گروه سنی انجام گرفته که توسط نیروهایدرگیر و با توجه به دستور عمل های مربوطه به اجرا در خواهد آمد.

دهان و ساختمان دندان

نقش دهان: 
دهان در اعمال زیادی چون صحبت کردن، خندیدن، چشیدن، گاز گرفتن،جویدن و بلعیدن غذا نقش اصلی را به عهده دارد و اولین قسمتدستگاه گوارش است که از لبها شروع و به حلق منتهی میشود. اولینقدم در عمل گوارش غذا، خرد کردن و جویدن مواد غذایی است که وظیفه آن به عهده دندانها می باشد. دندانهای هر یک با شکل ویژهخود به اعمال بریدن (دندانهای پیش)، پاره کردن دندانهای نیش)،نرم و له کردن (دندانهای آسیا) و نهایتاٌ به عمل جویدن غذا کمکمی کنند. لازم به ذکر است که جویدن، تکلم و حفظ زیبایی صورت،سه وظیفه اصلی دندانها میباشد.
لایه ها و سطوح مختلف دندانی:
دندان از اجزا، لایه ها و سطوح مختلفی تشکیل شده اند که هر کدام مشخص – نام و تعریف مخصوص به خود دارند.

هر دندان به سه قسمت کلی تاج، طوق و ریشه تقسیم می شود:

لایه های مختلف دندان دیده میشوند. لایه سطحی دندان در شکل ۲-۲که در دهان قابل مشاهده است، مینا نام دارد. مینا سخت ترین بافت ساخته شده در بدن انسان است که بقیه قسمتهای نرمتر دندان را در برابر آسیبهای مختلف محافظت میکند. بنابراین اگر این لایه که مقاومترین سد محافظ است، به هر علتی چون پوسیدگی یا ضربه ازبین برود، دندان بسیار آسیب پذیر میگردد.
لایه های مختلف دندانی – شکل ۲-۲بترتیب از سطح به عمق:
– مینا: خارجیترین لایه پوشاننده تاج که سخت ترین بافت بدن میباشد
– عاج: لایه زیرین مینا یا لایه میانی دندان
– مغز دندان: داخلی ترین قسمتدندان که حاوی اعصاب و رگهای خونی میباشد
– لثه: بافت نرم پوشاننده استخوان فکها و از بافتهای نگهدارنده دندان است
– سمان: لایه بیرونی ریشه که سطح آنرا میپوشاند

استخوان فک: بافت سخت نگهدارنده دندان

در زیر مینا، عاج دندان قرار دارد و بطور کامل، مغز دندان راکه حاوی رگهای خونی و اعصاب میباشد احاطه نموده است. این لایه نسبت به مینا از مقاومت کمتری برخوردار است. جایگزین مینا درقسمت ریشه دندان، سمان نام دارد. این لایه فقط سطح ریشه دندان را یپوشاند. لذا در شرایط طبیعی، در دهان قابل مشاهده نیست.بطور کلی دندان توسط الیافی به استخوان فک چسبیده انداستخوان فک خود توسط لثه پوشیده شده است. بدین ترتیب، در یک دهان سالم، تنها چیزی که قابل دیدن است، لثه و مجموعه تاج دندان است. به مجموع لثه و استخوان و الیافی که دندان را دراستخوان نگه داشته اند، بافتهای نگهدارنده دندان گفته میشود.

دیده می شود، هر دندان دارای ۵ سطح است. – همانگونه که در شکل۴-۲سطح خارجی، سطح داخلی، سطح جونده و سطوح بین دندانی یا سطوح کناری دندان.

دورههای دندانی و زمان رویش
– هر فردی در زندگی خود دو سری دندان دارد: شیری و دائمی (شکل ۵-۲) و سه دوره دندانی را پشت سر میگذارد: دوره دندان شیری، دوره دندانی مخلوط (دوره ای که دندانهای شیری بتدریج جای خود را به دندانهای دائمی میدهند و در دهان کودک مخلوطی از دندانهای شیری ودائمی دیده میشود ) و نهایتاً دوره دندان دائمی.

جدول زمانی رویش دندانهای شیری و دائمی:
الف) دندانهای شیری:
زمان رویش اولین دندان شیری: حدود ۶ ماهگی ·
۲ سالگی  زمان تکمیل دندانهای شیری: ۲ تا ۲/۵·
تعداد کل دندانهای شیری: ۲۰ عدد (در هر نیم فک ۵ دندان) ·
اگر زمان رویش هر دندان نسبت به زمان اصلی آن با توجه به جدول حدوداً ۹ ماه به تأخیر بیافتد، فرد باید به مرکزبهداشتی درمانی ارجاع داده شود.

ب) دندانهای دائمی:
زمان رویش اولین دندان دائمی: حدود ۶ سالگی ·
زمان تکمیل دندانهای دائمی(بجز عقل): حدود ۱۲ الی ۱۳ سالگی ·
تعداد کل دندانهای دائمی (با در نظر گرفتن دندانهای عقل): ۳۲ عدد (در هر نیم فک ۸ دندان)از حدود۵/۵تا۱۲ سالگی به تدریج دندانهای شیری لق میشوند.و میافتند. معمولا ۲ تا ۶ ماه پس از افتادن هر دندان شیری،دندان دائمی جانشین رویش مییابد و تا پایان عمر در دهان باقی می ماند.

تفاوت دندانهای شیری دائمی
دندانهای شیری و دائمی با یکدیگر تفاوتهایی دارند که آنها را از یکدیگر قابل تشخیص می سازد.

اهمیت دندانهای شیری و دندان ۶ سالگی
دندانهای شیری :
خیلی از افراد هنوز تصور میکنندکه دندانهای شیری اهمیتی ندارند،چرا که به زودی جایشان را به دندانهای دائمی خواهند داد. در
صورتیکه این دندانها در زمانی که در دهان هستند، وظایف اساسی را بعهده دارند و بعضی از آنها تا سن ۱۲ سالگی هم در دهان باقی
میمانند. عمده وظایف دندانهای شیری سالم به شرح ذیل میباشد:
حفظ فضای لازم برای رویش دندانهای دائمی. دندانهای شیری به عنوان راهنمای رویش صحیح دندانهای دائمی محسوب میشوند.
بنابراین اگر زودتر از دست بروند سبب جابجایی و نامرتب شدن دندانهای دائمی بدلیل کمبود فضا خواهند شد که درمانآن هزینه گزافی به خانواده ها تحمیل خواهد کرد. همچنین درصورتیکه دندانهای شیری بیش از زمان لازم در دهان باقی بمانند، باعث بروز مشکلات رویشی دندانهای دائمی میگردند.کمک به رشد و تکامل صورت. درصورتیکه دندانهای شیری زود کشیده شوند، رشد فکی بدرستی انجام نخواهد شد.

اهمیت در جویدن و هضم غذا. کودک در حال رشد به تغذیه مناسب نیاز دارد و تغذیه مناسب با دندانهای پوسیده دچاراشکال شده و سلامت کودک را به خطر می اندازد.اهمیت در تکلم و بیان صحیح حروف. بنابراین از لحاظ رفتاری کودک راحتتر با کودکان دیگر ارتباط برقرار میکند.آسیبهایی که به دندانهای قدامی شیری وارد میشود، ممکن است سبب عفونی شدن آنها شده و تغییراتی از جمله تغییر رنگ، نقص در شکل و کج شدن جوانه دندانهای دائمی زیرین خود را باعثخواهند شد. به عبارتی، پوسیدگی دندان شیری میتواند موجبآسیب به جوانه دندانهای دائمی زیرین خود گردد.

دندان ۶ سالگی و علت اهمیت آن:
این دندان اولین آسیای بزرگ دائمی میباشد که به دندان ۶ سالگی معروف است و زمان رویش آن هم در ۶ سالگی است. ایندندان الگوی رویش سایر دندانهای دائمی است و اگر در جای صحیح خود در زمان مناسب رویش پیدا کند، تقریباً میتوان انتظار داشت که سایر دندانهای دائمی هم صحیح و مرتب رویش یابند.محل رویش آن پشت آخرین دندان شیری یعنی دندان آسیای دوم شیری  این دندان، اولین دندان دائمی است که جانشین دندان شیری نمیشود و بدون افتادن دندان شیری ، رویشمییابد. لذا اکثر والدین تصور می کنند که این دندان شیری است و با این باور غلط که اگر دندان شیری بیافتد، دنداندیگری بدون هیچ مشکلی به جای آن میروید، تلاشی برای تمیزنگاه داشتن آن نمیشود و این در حالی است که دندان ۶ با تمام اهمیتی که برای آن ذکر شد، باید تا پایان عمر در دهان باقی بماند، اما زودتر پوسیده شده و از بین می رود و مشکلات متعدد دندانی بعدی را ایجاد مینماید.

نمودار ثبت دندانهای شیری و دائمی:

تذکر : نمودار ثبت دندانهای شیری و دائمی جهت تکمیل فرمهایمراقبت و ارجاع مورد استفاده قرار می گیرد که در بخش مربوطه

توضیح داده خواهد شد.

پوسیدگی دندان
تعریف پوسیدگی:
پس از خوردن غذا چنانچه بهداشت دهان و دندان رعایت نشود، لایه های میکروبی بر روی سطوح دندانها تشکیل میشود که با گذشت زمان میکروبهای موجود در این لایه مواد قندی را به اسید تبدیلمیکنند. این اسید، مینای دندان را بمرور حل کرده و پوسیدگیایجاد می شود.

عوامل پوسیدگی زا:
این عوامل عبارتند از:
عدم رعایت صحیح و به موقع بهداشت دهان و دندان: (عدم استفادهاز مسواک و نخ دندان): چنانچه پس از مصرف مواد غذایی سطح
دندانها تمیز نگردد، میکروبهای داخل دهان به همراه خرده های موادغذایی و مواد قندی ، لایهای را روی دندانها تشکیل میدهند که پلاک این پلاک لایهای نرم، بیرنگ و – میکروبی نامیده میشودچسبنده است که می توان پس از استفاده از قرص های آشکار کنندهآنها را مشاهده نمود. همچنین این لایه به تنهایی با آب شسته نشده و برای پاک کردن آن از سطوح دندانها باید ابتدا از نخ دندان استفاده کرده و سپس دندانها را به دقت مسواک بزنیم.

پس از خوردن غذا و رسیدن مواد قندی به میکروبهای پلاک میکروبی، حدوداً ۲ تا ۵ دقیقه بعد، اسید تولید میشود که درطی ۱۰ دقیقه میزان این اسید به حداکثر مقدار می رسد و تاحدود یک ساعت، محیط دهان در حالت اسیدی باقی میماند تا بهحالت عادی برگردد. به همین علت بسیار تأکید میشود که در صورتهمراه نداشتن مسواک، حداقل دهان خود را پس از مصرف موادغذایی با آب شستشو دهید.

مصرف نا مناسب مواد قندی: (در مبحث تغذیه مناسب این عنوانکاملا توضیح داده خواهد شد)
مقاومت شخص و دندان: کمبود مقاومت شخص و دندان میتواند بهیکی از سه علل ارثی، مادرزادی و یا اکتسابی باشد و به راههای
مختلف که در فصل ۴ به آا اشاره خواهد شد، میتوان مقاومت دندانرا بالا برد.
محلهای شایع پوسیدگی:
محلهای شایع تجمع پلاک میکروبی بر سطح دندانها، مکانهای شایع که شامل سه ناحیه زیر – پوسیدگی در دندانها می باشنداست:
شیارهای سطح جونده: در سنین اولیه رویش دندانهای آسیای دائمی که دارای شیارهای عمیق میباشند، به دلیل تجمع موادغذایی در بین شیارها، احتمال ایجاد پوسیدگی خیلی زیاد میباشد.
سطوح بین دندانی: بعلت عدم دسترسی موهای مسواک به این منطقه و عدم استفاده از نخ دندان، میزان تجمع مواد غذایی و در نهایت احتمال پوسیدگی در این سطوح بالاست. لازم به ذکراست که این مناطق را تنها با استفاده از نخ دندان میتوان تمیز کرد.
طوق دندان یا نا حیه اتصال لثه با دندان: معمولا میکروبها در ناحیه طوق دندان تجمع مییابند. بنابراین اگر در هنگام مسواک کردن، دقت کافی برای تمیز کردن این ناحیه صورت نگیرد،
پوسیدگی طوق دندان ایجاد میگردد، تجمع میکروبها در اینناحیه باعث بروز بیماریهای لثه هم می شود.

علائم پوسیدگی دندان:
پوسیدگی دندان با علائمی همراه است که در زیر آورده شده اند:
تغییر رنگ مینای دندان به قهوه ای یا سیاه.
سوراخ شدن دندان.
بوی بد دهان.
حساس بودن یا درد گرفتن دندان هنگام خوردن غذا یا نوشیدنی های سرد،گرم، ترش یا شیرین که بسته به شدت پوسیدگی متفاوت است.
حساس بودن یا درد گرفتن دندان هنگام فشار دندانها روی هم یا هنگام غذا خوردن.
پوسیدگی بین دندانی میتواند باعث گیر کردن مواد غذایی بین دندانها و یا پاره شدن نخ دندان هنگام استفاده بشود.
مراحل پیشرفت پوسیدگی:
پوسیدگی یک روند تدریجی است که برای ایجاد آن، زمان زیادی لازم است. مراحل ایجاد پوسیدگی، به شرح زیر است:
شروع پوسیدگی از مینای دندان می باشد که معمولا با یک تغییر رنگ همراه است (قهوه ای یا سیاه رنگ)با ادامه پوسیدگی به لایه زیرین (داخل عاج) دندان حساس بهسرما، گرما و شیرینی می شود و حتی گاهی در دندان، دردهای کوتاه مدت و گذرا و شدید ایجاد می شود.در نهایت پوسیدگی به مغز دندان میرسد. این حالت، معمولا بادردهای شدید شبانه ، مداوم و خود بخودی همراه می باشد و درصورت عدم درمان، در انتهای ریشه دندان عفونت ایجاد می شودکه میتواند با ایجاد تورم بر روی لثه و یا گاه تورم درصورت همراه باشد (آبسه دندانی)

گاهی ممکن است که بدنبال درد شدید دندانی، به طور ناگهانی این درد ساکت شود که نشانه مرگ کامل مغز دندان است. چنین دندانی بعنوان کانون عفونی برای بدن محسوب میشود که هر لحظهممکن است باعث بروز مجدد عفونت شدید، تورم و آبسه حاد گردد.

نحوه برخورد با بیماران مبتلا به درد دندانی :

در صورتیکه بیمار با درد مراجعه کرد، قبل از ارجاع بیمار، جهت تسکین بیمار طبق جدول دارویی به وی قرص مسکن بدهید.
حتماً به بیمار توصیه نمائید که قرص مسکن را با آب میل کند و از استفاده موضعی آن بر روی لثه یا دندان در محل دردخودداری نماید، زیرا به بافتهای دهان صدمه شدیدی خواهدزد.پس از خوردن هر وعده غذایی دهان و بویژه دندان پوسیده را با مسواک بخوبی تمیز نماید.بیمار را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع دهید.

لثه و بیماریهای آن
تعریف لثه سالم :
لثه سالم علائمی دارد که بدین صورت است رنگ صورتی قوام سفت و محکم تبعیت شکل لثه از شکل و طرز قرار گرفتن دندانهاتیز بودن لبه آن بطوریکه مثل لایه ای روی دندان کشیده شود. عدم وجود هر گونه ناهمواری یا لبه ن بین دندان و لثه، بطوریکه فضای بین دندانها توسط لثه پر شود.

با عدم رعایت بهداشت دهان و دندان، بافت نگهدارنده دندان(استخوان فک و لثه) دچار بیماری میشوند. در ابتدا لثه پرخون، قرمز و متورم می گردد که در این حالت به هنگام  گاز گرفتن مواد غذایی سفت مثل سیب یا مسواک زدن، مستعد خونریزی می شود.

بیماری لثه معمولا با درد همراه نمیباشد و روندی کند دارد.بنابراین بیمار کمتر متوجه مشکل خود میشود. همین عامل سبب پیشرفت به تدریج  بیماری و تحلیل لثه و استخوان فک میگردد دندان لق شده و خود بخود میافتد یا اینکه باید کشیده شود. درواقع این بافتهای نگاه دارنده اطراف دندان است که دچار بیماریشده و نهایتاٌ به کشیدن دندان منتهی می شود.

علت بیماری لثه:
چنانچه پلاک میکروبی توسط مسواک و نخ دندان از سطح دندانها پاک نگردد و مدت طولانی روی دندان بماند، به لایه ای سخت به رنگ زردیا قهوه ای تبدیل شده که جرم دندان نامیده میشود. جرم دندانی با مسواک پاک نمیشود و مانند یک لایه سیمانی سخت روی قسمتی ازسطح دندان میچسبد و چون سطح زبر و خشنی دارد، باعث میشود پلاک میکروبی بیشتری روی آن تشکیل شده و سبب پیشرفت بیماری گردد.

در صورت تشکیل جرم، با مراجعه به دندانپزشک یا بهداشتکار دهانو دندان باید دندانها را جرمگیری کرد . لازم به ذکر است که کشیدن
سیگار، چپق، قلیان و … تشکیل جرم دندان را تشدید می نماید.
عوامل مؤثر در پیشرفت بیماری لثه:
بر روی لثه و سلامت آن عوامل بسیاری تأثیر میگذارند که مهمترین آنها عبارتند از:
-قدرت سیستم دفاعی بدن
-وضعیت قرار گیری دندانها ·
– بیماریهای سیستمیک (مانند: دیابت، ایدز و …)
-استعمال دخانیات و الکل

بیماریها و مشکلات شایع دهان
برفک: برفک یک نوع بیماری قارچی است که بصورت دانه های بسیار ریزسفید رنگ به تعداد خیلی زیاد در قسمتهای مختلف دهان (بویژه ویژگی کام، روی زبان و داخل گونه ها) ظاهر میشود مهم دانه ها این است که براحتی کنده شده و نقاط قرمز و خونریزی دهنده از خود بجا میگذارند.

علل بروز برفک بقرار زیرند:
در نوزادان، ممکن است دهان کودک بهنگام تولد آلوده شود که ضایعات برفکی معمول در نوزادان بصورت لکه های سفید نرمچسبنده روی مخاط دهان میباشد.در شیرخواران، آلوده بودن پستانک یا شیشه شیر به قارچ مولد بیماری میتواند باعث ایجاد بیماری شود.
در کسانیکه دندان مصنوعی آنها کثیف، کهنه، ترک خورده یا شکسته باشد که در این افراد نواحی سفید یا قرمزی در زیرپروتز کامل یا پارسیل پیشرفت میکند.
در افرادیکه به بیماریهای تضعیف کننده مانند سل، سرطان خون، ایدز یا دیابت مبتلا هستند یا شیمی درمانی میشوند.
در افرادیکه بهداشت دهان آنها ضعیف میباشد.

گاهی در دوران بارداریدر کسانی که تغییرات مشخصی در مجموعه میکروبی طبیعی داخل دهان آنها ایجاد گردیده است؛ مثل افرادیکه مکرراً از آنتیبیوتیکها یا دهانشویه های ضد باکتری استفاده میکنند. برفکدر این افراد معمولا با احساس داغی در دهان و گلو بدنبال
ظهور ضایعات سفید همراه می باشد.

در صورت مشاهده برفک در دهان بیماران، توصیه های زیر را در نظرداشته باشید:
در شیرخوار استفاده از قطره و برای پستان مادر استفاده از پماد نیستاتین (نحوه درمان طبق دستور عمل اداره سلامت کودکان وزارت بهداشت و درمان است
مادر روزی یکبار پستان خود را با آب خالی بشوید
مادر قبل از شیر دادن، دستهای خود را با آب و صابون خوب بشوید.
قبل از استفاده نوزاد از شیشه شیر یا پستانک، حتماً توسط مادر بخوبی شسته شود.
در موارد زیر ارجاع بیمار به مرکز بهداشتی درمانی ضروری است:
وجود برفک روی لوزه ها و حلق کودک
اگر با وجود انجام توصیه های لازم توسط مادر، به مدت ۵ روز، برفک نوزاد برطرف نشود.همراهی تب، سرفه یا تنگی نفس با برفک ·

وقوع برفک در جوانانی که بیماری خاصی ندارند و یا ·داروهای خاصی مصرف نمیکنند.
افرادیکه از دندان مصنوعی استفاده میکنند. ·
تبخال:تبخال یک بیماری ویروسی و قابل انتقال میباشد. این بیماری بصورت تاولهای پر از آب (بیشتر در اطراف دهان و گوشه لبها) دیده می شود.

در هنگام مشاهده تبخال توصیه می شود که موارد زیر را در نظرداشته باشید:
تاولها را نباید ترکاند؛ چون قابل انتقال به دیگر نقاط بدن شخص یا دیگر افراد است.اگر تاولها ترکیدند، سریعاً منطقه با آب فراوان و سپس صابون یا بتادین شستشو داده شود.تا زمانیکه ضایعه تبخال روی لب وجود دارد، باید از بوسیدن دیگران خودداری کرد.
در صورت درد زیاد بایستی بیمار را به پزشک ارجاع داد. نباید افرادی را که مبتلا به تبخال هستند، تا زمان خوب شدن معاینه کنید. در صورت داشتن درد و ناراحتی بیمار را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع دهید تا با استفاده از دستکش معاینه شوند.

در هنگام مواجه با بیمار دارای آفت، موارد زیر را در نظرداشته باشید:
اگر بیمار از درد آفت خیلی رنج می برد، او را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع دهید.چون زخمهای آفت شبیه تبخالهای داخل دهانی است، بهتر است معاینه اینگونه بیماران با احتیاط و با استفاده از چوب زبان انجام شود تا دست با ضایعه تماس نیابد.

بنابراین اگر در ناحیه لب یا دهان تورم یا تودهای غیرطبیعی،زخم، تغییر رنگ واضح (سفیدی، قرمزی، کبودی و سیاهی) مشاهده
نمودید که هر کدام از علائم زیر را داشته باشد، بیمار را بهمرکز بهداشتی درمانی ارجاع دهید:
در موقع لمس کردن سفت باشد با علائم عمومی مثل تب، بیحالی، ضعف، سرفه، رنگ پریدگی و کاهش وزن همراه باشد.
رشد سریع داشته باشد یا بتدریج بزرگ شود. بعد از سه هفته بهبود نیابد. لازم به ذکر است که هر گونه درد یا مشکل در هنگام بلع و
خونریزی غیر طبیعی دهانی نیاز به پیگیری و ارجاع خواهد داشت.

بوی بد دهان :عبارتست از بوی نامطبوعی که در هنگام صحبت کردن و یا نفس کشیدن بعضی از افراد احساس میشود که میتواند نشانه و علامتی ازاختلالات دهان و دندان و یا بعضی بیماریهای سیستمیک باشد کهمیتواند از لحاظ اجتماعی نیز برای شخص ایجاد مشکل نماید.عوامل داخل دهانی آن عبارتند از:
عدم رعایت بهداشت دهان و دندان (وجود پلاک میکروبی و وجودجرم دندانی
اشکال در ترشح بزاق و یا قطع ترشح بزاق
دندانهای پوسیده عفونی
ناهنجاریهای دندانی و ردیف نبودن دندانها در فکین و گیر غذایی
بیماریهای لثه ای
زبان (به علت وجود شیارها بر روی آن و تمیز نشدن آنها)
پروتزهای دندانی نامناسب
جراحیهای دهان و کشیدن دندان و عدم توجه به توصیه های دندانپزشک ضایعات بدخیم دهانی
عوامل خارج دهانی بوی بد دهان عبارتند از:
بیماریهای بینی
سینوزیت
بیماریهای دستگاه تنفسی فوقانی
بیماریهای ریوی
بیماریهای دستگاه گوارش
اختلالات و تغییرات هورمونی زمان بلوغ یا حاملگی
دیابت
مصرف الکل و انواع دخانیات
سایر بیماریهای سیستمیک
نکته مهم:
در هنگام مواجه شدن با چنین بیمارانی که از بوی بد دهان خودشکایت دارند، ابتدا کلیه عوامل داخل دهانی را بررسی کرده، با
تأکید آموزش در جهت رعایت اصول بهداشتی دهان و دندان وزبان(مسواککردن زبان) بیمار را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع
نمایید.

آسیب دیدگی فک
شکستگی فک:
در شکستگی فک، یک یا چند مورد از علائم زیر دیده میشود:
درد شدید در ناحیه فک و صورت
ناتوانی بیمار در باز یا بسته نمودن دهان
تورم و کبودی روی صورت یا کف دهان
افزایش بزاق و ریزش آن به بیرون از دهان
جفت نشدن دندانها
تغییر شکل صورت
اقدامات اولیه در هنگامی که با اینگونه بیماران مواجه میشوید،به قرار زیر است:
راه تنفسی بیمار را باز نگهدارید.
بیمار را در حالیکه به یک لو خواباندهاید (تا زبان و فک به جلو رانده شود و راه تنفس باز بماند)، به مرکز بهداشتیدرمانی اعزام نمایید.

در رفتگی فک:
ممکن است به علت ضربه یا خمیازه کشیدن، مفصل فک از محل خود خارج شود. به این حالت در رفتگی فک گویند. علائم آن به شرح ذیل است:
ناتوانی در بستن دهان
ناتوانی در صحبت کردن
احساس درد شدید در ناحیه جلو گوش
اقدامات اولیه در هنگامی که با اینگونه بیماران مواجه میشوید،به قرار زیر است:
بیمار را تسلی دهید تا از نگرانی خارج شود.
در ناحیه مفصل در رفته حوله گرم بگذارید.
بیمار را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع نمایید.

 

استفاده از مسواک و خمیر دندان:
هدف اصلی از مسواک کردن، پاک کردن پلاک میکروبی از روی دندانهاو لثه می باشد. درست مسواک کردن وقتی است که تمام سطوح دندانها ولثه بخوبی مسواک زده شود. بنابراین بهتر است مسواک کردن در فرصتمناسب و با زمان کافی و توأم با آرامش صورت پذیرد، چرا کهکیفیت مسواک کردن (مسواک زدن صحیح) بهتر از تعداد دفعات آن اهمیتبیشتری دارد. البته ایدهآل آن است که بعد از هر بار مصرف موادغذایی یا مواد قندی، دنداایمان را مسواک کنیم؛ ولی اگر نشد، در.(۴- دو زمان مسواک کردن دندانها حتماً باید صورت گیرد
۱. شب قبل از خواب: به دلیل اینکه در زمان خواب، جریان بزاق و حرکات زبان و گونه جهت تمیزکردن محیط دهان کاهش مییابد و دندانها مستعد پوسیدگی میشوند.
۲. صبح بعد از صبحانه

شرایط و انتخاب یک مسواک خوب:
جنس : موهای مسواک از جنس نایلون نرم یا متوسط و سر موهای آن گرد باشد.
کیفیت : موهای مسواک منظم و مرتب باشد. معمولا نمیتوان بیش از ۳ الی ۴ ماه از یک مسواک استفاده نمود. چون موهای آن
خمیده و نامنظم میشود یا رنگ موهای آن تغییر می کند که در اینصورت حتماً مسواک را باید تعویض نمود.

اندازه مسواک: مسواک کودکان،کوچکتر از بزرگسالان است. همچنین اندازه دسته آن برای کودکان باید بگونه ای باشد که بخوبی
در دستهای کوچک کودکان قرار بگیرد و هنگام استفاده در دستآنها نلغزد.
شکل مسواک : ترجیحاً دسته مسواک مستقیم باشد و خمیدگی بیش از حد نداشته باشد؛ چرا که مسواکهایی که دارای دسته
مستقیم هستند، قدرت پاک کنندگی بالاتری دارند.

نکته: مسواک جزء وسایل شخصی میباشد و هیچکس نباید از مسواک دیگری استفاده نماید.
خمیر دندان:
امروزه اکثر خمیر دندانها حاوی فلوراید هستند که سبب مقاومتر شدندندان در برابر پوسیدگی میشود. خمیر دندانها دارای موادی هستندکه به از بین بردن پلاک ، رنگدانه و کنترل رسوب کمک میکنند و نیزدارای خاصیت ضد پوسیدگی، ضد حساسیت ، خوشبو و خوش طعم کنندهدهان میباشند.
نکات مهم:
لازم است مسواک کردن حتماً با خمیر دندان انجام شود ولی در صورت عدم دسترسی به خمیر دندان با آب خالی هم میتوان مسواکنمود. استفاده از نمک خشک، جوش شیرین یا سایر پودرها جهتمسواک کردن درست نیست، زیرا سبب ساییدگی مینای دندان وخراشیده شدن لثه میگردد. استفاده از آب نمک رقیق (نصفقاشق چایخوری در یک لیوان آب جوشیده سرد) بصورت دهانشویهجهت ضدعفونی کردن محیط دهان، کمک کننده است. حداقل زمان برای مسواک زدن ۴ دقیقه میباشدزمانهای مناسب برای مسواک زدن: صبحها( بعد از صبحانه)، ظهرها (بعد از ناهار)، شبها (قبل از خواب).

روش درست مسواک کردن چیست؟ ابتدا دهان را با آب بشوئید ، سپس به اندازه یک نخود خمیر دندان روی مسواک قرار داده و خمیر دندان را به داخل موهای مسواک فرو کنید.

دندانهای بالا و پایین باید جداگانه مسواک شود. مسواک کردن ازقسمت عقب یک سمت دهان شروع میشود و به ترتیب کلیه سطوح خارجی، داخلی و جونده کلیه دندانها مسواک زده می شود.

هنگام مسواک کردن باید موهای مسواک با زاویه ۴۵ درجه نسبت به محور طولی دندان در محل اتصال لثه و دندان قرار گیرد.

بعد از قرار دادن مسواک روی دندان و لثه، ابتدا حرکت لرزشی(حرکات سریع و کوتاه) در محل باید صورت بگیرد و سپس با حرکت مچ دست، موهای مسواک روی سطح دندان از سمت لثه به طرف سطوح جونده۴). این حرکت حدود ۱۵ تا ۲۰ بار برای هر چرخانده ود دندان باید انجام گیرد.

تمیز کردن سطوح داخلی دندانها هم مانند مسواک کردن سطوح خارجیآن صورت می گیرد ولی برای سطوح داخلی دندانهای جلو، مسواک راباید به صورت عمود بر روی سطح داخلی دندانها قرار داد و با حرکات بالا و پایین این سطوح را تمیز کرد.

برای مسواک کردن سطح جونده، موهای مسواک را در تماس با سطوحجونده قرار داده و کمی فشار دهید تا موهای مسواک به خوبی به داخل شیارهای سطح جونده وارد شود. سپس چند بار مسواک را به جلو و عقب بکشید تا بخوبی تمیز شود.

چون خرده های مواد غذایی و میکروبها روی سطح زبان جمع میشوند، بهتراست هر چند روز یکبار روی زبان را هم با مسواک تمیز نمود. برایاینکار مسواک در عقب زبان قرار میگیرد و به طرف جلو کشیدهمیشود. تمیزکردن زبان نقش مهمی در از بین بردن بوی بد دهاندارد. پس از مسواک کردن دندانها و زبان باید دهان چندین بار باآب شسته شود. وقتی مسواک کردن دندانها تمام شد، مسواک را خوببشوئید و در جایی دور از آلودگی نگهداری کنید. توجه کنید که هیچگاه مسواک خیس را در جعبه سر بسته نگذارید؛ چون رطوبت هوایداخل جعبه زیاد شده و رشد میکروبها را تسریع میکند.

استفاده از نخ دندان:
سطوح بین دندانی به هیچ وجه با استفاده از مسواک تمیز نمیشوند وتنها با استفاده از نخ دندان میتوان این سطوح را تمیز کرد. نخ دندان، نخ ابریشمی مخصوصی است که باید آن را از داروخانه تهیه نمود. برای استفاده درست از نخ دندان باید:
قبل از استفاده دستها را با آب و صابون خوب بشوئید.
حدود ۳۰ تا ۴۵ سانتیمتر از نخ دندان را ببرید و دو طرف نخی را که بریدهاید در هر دو دست به دور انگشت وسط بپیچید.

سه انگشت آخر را ببندید و دو دست را از هم دورکنید تا نخ محکم کشیده شود. به این ترتیب انگشت نشانه و شست هر دست آزاد می ماند.

قطعه ای از نخ به طول ۲ تا ۲/۵۲ سانتیمتر را بین انگشتان شستو اشاره دستها نگهدارید.

برای واردکردن نخ بین دنداهاای فک پایین از دو انگشت اشاره و بین دنداهای فک بالا از دو انگشت شست یا یک شست و یکانگشت اشاره استفاده کنید.نخ را با حرکتی شبیه اره کشیدن به آرامی به فضای بین دنداها واردکنید مراقب باشید فشار نخ، لثه را زخمی نکند.

پس از اینکه نخ را وارد فضای بین دندانی کردید ابتدا نخ را به سطح کناری دندان جلویی تکیه داده و با ملایمت به زیرلبه لثه برده و آن را به دیواره دندان چسبانده و چند بار به آرامی این – به طرف بالا و پائین حرکت دهید عمل را انجام دهید تا به لثه مجاور دندان آسیب نرسانید.

سپس قسمت تمیز نخ را در همان محل به سطح کناری دندان پشتی بچسبانید و همین کار را تکرار کنید. بعد از آن نخ را از لای دندانها خارج کنید. آن قسمت از نخ را که برای این دندانهااستفاده کرده اید جابجا کنید و نخ کشیدن دندان بعدی راشروع کنید. این کار را برای تمام سطوح بین دندانهاتکرارکنید.
توجه کنید که:پشت آخرین دندان هر فک را نیز مثل دندانهای دیگر نخ بکشید.استفاده از نخ دندان برای کودک باید به کمک والدینی که آموزش دیده باشند، انجام پذیرد. پس از اینکه کودک مهارتکافی را بدست آورد، بهتر است تا مدتی با نظارت والدین اینکار را انجام دهد.بهتر است روزی دو بار (شبها قبل از خواب و صبحها بعد از صبحانه) از نخ دندان و مسواک استفاده کنید. در غیراینصورت حداقل قبل از خواب ابتدا از نخ دنداناستفاده کرده، سپس دندانها را مسواک کنید.
اگر هنگام مسواک زدن و نخ کشیدن دندانها، درد و خونریزی وجود داشت، جای نگرانی نیست. در اکثر مواقع با ادامه اینکار و برطرف شدن التهاب لثه درد و خونریزی هم از بین می رود. اگر پس از یک هفته علائم برطرف نشد حتماً بیمار رابه مرکز بهداشتی درمانی ارجاع دهید.
نکته مهم: به جای نخ دندان برای تمیز کردن سطوح بین دندانها ازهیچ نوع نخ دیگر یا وسایل سخت و نوکتیز مثل سنجاق و چوب کبریت استفاده نکنید. در ضمن توجه داشته باشید که خلال دندان وسیله ایست که به آسانی به لثه آسیب میرساند و استفاده از آن توصیه نمی شود.

فلوراید و روشهای مختلف استفاده از آنفلوراید چیست؟
فلوراید یک ماده طبیعی است که باعث افزایش مقاومت دندانها دربرابر پوسیدگی میشود. این ماده معمولا از راه آب آشامیدنی وکمتر از آن با غذاهای دریایی مثل ماهی و میگو، چای، بعضیمیوهها و… به بدن انسان میرسد. میزان مطلوب فلوراید آبppm شامیدنی *۱ می باشد. حداکثر فواید فلوراید تنها زمانی حاصل میگردد که فلوراید مورد نیاز از راههای مختلف (مثل مصرف دهانشویه، آب فلورایددار، میر دندان حاوی فلوراید) تامین گردد.
نحوه تأثیر فلوراید بر روی دندانها :
فلورایدی که وارد بدن میشود، از طرق مختلف میتواند اثر بگذارد:
مصرف فلوراید سبب ورود آن به عاج و مینای دندانهای رویش نیافته میشود و سبب استحکام دندان و افزایش مقاومت آن دربرابر پوسیدگی میگردد.فلوراید مصرفی به داخل بزاق ترشح میشود که اگر چه غلظت بزاقی آن کم است، غلظت آن در پلاک میکروبی زیاد وده وسبب کاهش تولید اسید میشود که خود باعث کاهش پوسیدگیدندانی میشود.مصرف موضعی فلوراید (دهانشویه، خمیر ندان و…) باعث ورود آن به ساختمان دندان شده و در محکم شدن ساختمان دندانموثر است.فلوراید باعث کاهش بروز پوسیدگی در دندانهای شیری به میزان ۵۰ % میشود. – ۴۰ % و در دنداای دائمی به میزان ۶۰ -۵۰لازم به ذکر است که افزودن فلوراید به آب آشامیدنی جامعه درصورت امکانپذیر بودن، میتواند مؤثرترین روش برای پیشگیری ازپوسیدگی دندانی باشد.
روشهای مختلف استفاده از فلوراید:
 روشهای موضعی:
دهانشویه سدیم فلوراید
خمیر دندان حاوی فلوراید
ژل و وارنیش ف̽لوراید

نکته: برخی ترکیبات حاوی فلوراید با غلظت بالا مثل ژل بایدتوسط دندانپزشک و یا بهداشتکار دهان و دندان برای بیماران بکار برده شود .
ب) روشهای خوراکی:
افزودن فلوراید به آب آشامیدنی
افزودن فلوراید به نمک ، شیر و ……

استفاده از قرص و قطره فلوراید
نکته: قرص و قطره فلوراید برای کودکان زیر ۱۲ سال موثر بودهو باید توسط دندانپزشک تجویز گردد .
فلوروزیس چیست؟
اگر مقدار فلوراید آب آشامیدنی یک منطقه بیش از اندازه باشد ،نقاط سفید رنگ ماتی روی دندانها دیده میشود یا دندانها زرد وقهوه ای رنگ میشوند که به این حالت فلوروزیس می گویند.
وقتی فلوروزیس خیلی شدید باشد، مینای دندان نرم و مانندسنگ پا، سوراخ سوراخ می شود.

نکات لازم در استفاده از دهانشویه سدیم فلوراید۰.۲ درصد در مدارس :

هر بطری ۲۵۰ سیسی دهانشویه برای مصرف یکسال هر دانش آموز کافی است.

هفته ای یکبار حدود ۵ سیسی (به اندازه درب بطری) از دهانشویه در هر بار، مصرف میشود.هر دانش آموز باید یک بطری مجزا داشته باشد و نام و نام خانوادگی او بر روی آن درج گردد.

پس از هر بار استفاده از دهانشویه، درب بطری محکم بسته شود.دانش آموزان اول ابتدایی بهتر است مراحل استفاده را چند بار با آب خالی تمرین کنند تا مطمئن شوید دهانشویه را قورت نمیدهند.دهانشویه در طی سال تحصیلی حتما در مدرسه استفاده شود و پس از آموزش لازم به والدین در طول تعطیلات تابستانی به ایشان تحویل گردد تا دانش آموز بطور مرتب در منزل با نظارت والدین از دهانشویه استفاده نماید.در جلسات اولیاء و مربیان جهت آگاهی والدین در رابطه با نقش فلوراید در تقویت دندانها و نحوه استفاده از دهانشویه صحبت شود.محل نگهداری دهانشویه مناسب و باید به دور از نور شدید و حرارت باشد.

برای جذب بهتر و بیشتر فلوراید بهتر است دانش آموزان قبل از استفاده از دهانشویه دندانهای خود را مسواک کنند و تا نیمساعت پس از استفاده چیزی نخورند و نیاشامند و حتی دهان خود. را با آب نشویندترجیحاً روز معینی در هفته جهت استفاده دانش آموزان تعیین ·

گردد و اگر دانش آموزی در آن روز غایب بود، حتماً روز بعد از دهانشویه استفاده کند.

نحوه استفاده از دهانشویه سدیم فلوراید:
حدود ۵ سی سی از دهانشویه برای هر دانش آموز در درب بطری بریزید.برای پیشگیری از قورت دادن دهانشویه از دانش آموزان بخواهید که دهانشویه را به داخل دهان بریزند و سرشان را کمی به طرف جلو خم کنند.

سپس باید به مدت ۱ دقیقه دهانشویه را داخل دهان به گونه ای بچرخانند که تمام سطوح دندانها با آن تماس پیدا کرده و سپس آنرا بیرون بریزند.

لازم است به دانش آموزان یادآوری گردد که پس از مصرف دهانشویه، تا مدت نیم ساعت چیزی نخورند و نیاشامند.

نکته قابل توجه:
اگر مقدار کمی از دهانشویه قورت داده شود نگران نشوید، چون مقدار فلوراید آن ناچیز است؛ ولی اگر مقدار زیادی از آن قورت داده شود، باید:مقداری شیر یا داروی ضد اسید معده (مثل شیر منیزیم یا آلومینیوم ام جیاس) که از جذب فلوراید جلوگیری میکند، به او بخورانید.دانش آموز را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع دهید.

تغذیه

تغذیه و اهمیت آن:

تغذیه و رژیم غذایی نقش مهمی در رشد و نمو دندان، سلامت بافت لثهو دهان، استحکام استخوان، جلوگیری و کنترل بیماریهای حفره دهان دارد .

تغذیه در ۲ زمان بیشترین تأثیر را بر رشد و معدنی شدندندان ایفا می کند:
۱. زمانی که دندان در حال شکل گیری است (قبل از رویش دندان)
۲. پس از رویش دندان در دهاننحوه تغذیه در دوران بارداری بر شکل گیری و تکامل صحیح دندان کلسیم و ،D و C ،A مؤثر است. بنابراین نیاز به ویتامینهای فسفر جهت شکل گیری دنداای مقاوم در این دوران وجود دارد. برطبق مطالعات بعمل آمده، بعضی از مواد غذایی نسبت به مواد دیگرخاصیت پوسیدگی زایی بیشتری دارند. از جمله آنها دسته کربوهیدراتها) این مواد وقتی با  مواد نشاسته ای و قندی) میباشند  بزاق را تا ح۵/۵ PH میکروبهای دهان در تماس باشند، میتوانندیا کمتر کاهش دهند و آنرا اسیدی کنند. میکروبهایی هم که در پلاک میکروبی وجود دارند، از این مواد تغذیه میکنند. در اثر فعالیت این میکروبها نیز اسید تولید میشود. تولید اسید تقریباً ۲ تا ۵دقیقه پس از خوردن مواد قندی شروع شده و تا حدود یک ساعت پس از آن، محیط دهان در حالت اسیدی باقی میماند تا به حالت عادی برگردد. اسیدی که به علت خوردن مواد قندی ایجاد میگردد، رفته رفته مینای دندان را حل کرده و سبب پوسیدگی دندان می شود.

نکات قابل توجه:
بین غذاهای روزانه، بهتر است بجای شیرینی از میوه های تازه و  سبزیجات استفاده کنیدمصرف مواد قندی را محدود به وعده های اصلی غذایی (صبحانه، نهار و شام) کنید که پس از آن شستشوی دهان انجام میگیرد. درفاصله بین دو وعده غذایی اصلی، تا آنجا که ممکن است، ازخوردن مواد قندی پرهیز نمایید. زیرا همانطور که بیان شد،هر قدر دفعات خوردن مواد قندی بیشتر باشد، خطر پوسیدگی دندانها هم بیشتر می شود.

پس از مصرف هر نوع ماده قندی، لازم است بلافاصله دندانها رامسواک کنید. در صورت عدم دسترسی، حتماً چند مرتبه دهان و دندان را با آب شستشو دهید.

گروههای هدف
هدف نهایی از مراقبتهای دهان و دندان ،بهبود سلامت دهان و دندان جامعه است به دلیل اینکه امکان دسترسی به همه مردم جامعه وجود ندارد و از طرف دیگر برخی از افراد جامعه در برابر بیمارهای دهان و دندانبیشتر در معرض خطر هستند،گروه های خاصی از جامعه به عنوان گروه هدف با اولویت در مراقبت های بهداشت دهان و دندان انتخاب شده اند این گروهها شامل:
-۱ مادران باردار و شیرده
-۲ کودکان زیر ۶ سال
-۳ کودکان ۶ تا ۱۱ سال می باشند.
دلایل انتخاب گروه های هدف:
-۱ مادران باردار و شیرده :
شیوع بیماری های دهان ودندان در دوران بارداری به علت تغییرات هورمونی در این دوران افزایش می یابد.عادت های تغذیه ای تغییر می کند و مصرف مواد قندی بیشتر می گردد تغذیه در زنان باردار برای حفظ سلامت دندان های آنان و دندان های جنین اهمیت به سزایی دارد .
-۲ کودکان از تولد تا ۱۱ سالگی :
( بروز بیماری های دهان و دندان به علت روش های غلط تغذیه کودک (شیشه شیر ،شیر مصنوعی و  اهمیت دندان های شیری در سلامت کودک و نقش مهم آنها در نحوه رویش و حفظ سلامت دندان های دایمی
عادت دادن کودکان به رعایت بهداشت دهان و دندان از سنین کودکی
شیوع پوسیدگی دندان کودکان به علت عادات تغذیه ای نادرست و عدم رعایت بهداشت دهان و دندان
اهمیت درمان به موقع دندان های دایمی در سنین پایین برای حفظ دندان ها در سنین بالاتر
چگونه از گروههای هدف مراقبت کنیم؟
در این قسمت بر نحوه انجام مراقبت از گروههای هدف مروری خواهیم کرد شایان ذکر است جهت ثبت مراقبت بهداشت دهان و دندان از گروههای هدف فرم های مراقبت طراحی گردیده است.

بعضی از این شرایط عبارتند از:
۱. بیماری صبحگاهی: در سه ماهه اول بارداری ممکن است صبحهانوعی حالت کسالت، تهوع و استفراغ رخ دهد که به آن یماری صبحگاهی میگویند. استفراغ مکرر سطوح دندان را متناوباً درمعرض اسید معده قرار میدهد. این اسید میتواند بافت سخت دندان را حل نموده و باعث پوسیدگی آن شود.
۲. مصرف مواد شیرین یا ترش به مقدار زیاد: اکثر خانمهای باردار،علاقه زیادی به مصرف مواد قندی و شیرینی یا مواد ترشدارند(ویار). در این دوران به علت استفاده مکرر از اینمواد دندانهایشان دچار پوسیدگی میشوند.
۳. کاهش ظرفیت معده: در دوران بارداری بخصوص ماههای آخر ظرفیت معده کاهش مییابد. بنابراین به مقادیرکمتر، ولی دفعات بیشتر غذا خورده و کمتر مسواک زده میشود. بنابراین امکان تشکیل پلاک میکروبی که عامل پوسیدگی است افزایش مییابد.
۴. بیشتر زنان حامله در این دوران کم حوصله هستند و کمتر به بهداشت دهان و دندان خود توجه دارند.تحقیقات نشان داده است که مادران بارداری که دارای پوسیدگی های شدید میباشند، میتوانند پس از تولد کودک، میکروبهای پوسیدگی زارا به دهان نوزادان خود منتقل نمایند. بنابراین در صورتی که خانمهای باردار رعایت بهداشت دهان و دندان را در این دوران بصورت مطلوب داشته باشند، نه تنها خود به پوسیدگی دندان وبیماری لثه دچار نخواهند شد، بلکه احتمال بروز پوسیدگی دندانیدر کودک آنها نیز به میزان زیادی کاهش می یابد.

لذا نباید در چنین مواقعی درمان را تا زمان تولد نوزاد به تعویق انداخت. بنابراین مراجعه به دندانپزشک در برطرف کردن این مشکل ضروری و لازم می باشد.

جهت پیشگیری از پوسیدگی دندان و بیماری لثه در دوران حاملگی،باید موارد زیر را در نظر داشته و رعایت کرد:
بهداشت دهان و دندان (استفاده مرتب از مسواک و نخ دندان و تغذیه صحیح و مناسب مراجعه به دندانپزشک در طی بارداری.

دستورعمل تکمیل فرم مراقبت دهان و دندان مادران باردار همراه با سایر مراقبت هایی که از مادر باردار در هر بار مراجعه او انجام می دهید،لازم است از وضعیت دهان ودندان وی نیز اطلاع داشته باشید که اگر مادری در هر زمانی از بارداری دچار دندان درد یا بیماری لثه
شد،او را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع و آموزش های لازم را در هر مورد به او بدهید در سه زمان مشخص یعنی ماه سوم،پنجم و هفتم بارداری لازم است معاینه دقیق و کاملی از دهان ،دندانها،لثه و زبان مادر طبق روش معاینه انجام گیرد  وضعیت دندان ها و لثه را در همان ماه مربوطه ثبت کنید بجز موارد ارجاع که در موارد لزوم انجام می دهید ، لازم است هر مادر باردار حداقل یک بار در دوران حاملگی توسط دندانپزشک یا بهداشتکار دهان و دندان معاینه شود در قسمت شکل دندان ها،دندان پوسیده را با مداد مشکی کاملا سیاه کنید بزنید اگر مادر التهاب لثه دارد ، در قسمت دارد علامت (×) دندان های کشیده یا افتاده را علامت ضربدرضربدر بزنید و اگر هیچگونه بیماری لثه ندارددر قسمت ندارد علامت ضربدر بزنید در صورت وجود هر گونه بیماری(پوسیدگی دندان،،بیماری لثه،جرم،زخم در هر قسمتی از هان و … ) ضمن ارائه آموزش های لازم اورا به مرکز بهداشتی درمانی دارای واحد بهداشت دهان ودندان ارجاع دهید در مورد قرمزی ،تورم و خونریزی لثه ، ابتدا روش صحیح مسواک زدن و نخ کشیدن را به بیمار آموزش دهید۷ روز رعایت دقیق موارد آموزش داده شده مجددا لثه اورا معاینه کنید در صورتی که تورم و – و پس از ۱۰خونریزی هنوز برطرف نشده باشداورا ارجاع دهید.اگر برای مادر بارداری که شما به علت بیماری لثه ارجاع داده اید، جرمگیری انجام شود باید در قسمت مربوط بزنید و ماه انجام جرمگیری را در زیرآن ثبت کنید اگر جرمگیری  به جرمگیری انجام شد بلی را علامت بزنید و علت عدم انجام را بنویسید  انجام نشده باشد خیر را علامت اگر بیمار را به هر دلیلی ارجاع دادید پس خوراند و خدمات درمانی انجام شده را برروی فرم مربوطه واردکنید دندان پرشده را کنار دندانی که علامت پوسیده خورده است کلمه ترمیم شده،و در صورتی که دندان بزنیدپوسیده کشیده شده روی آن علامت پس از معاینه اگر نیاز به درمان وجود داشت اورا ارجاع و مرتبا پیگیری کنید به طور کلی ، از آنجا که مادران از انجام کارهای درمانی دندانپزشکی در دوران بارداری واهمه دارند،لازم است آنها را جهت درمانهای ضروری نظیر جرمگیری پر کردن دندان و … تشویق کنید.
در صفحه دوم فرم مراقبت از مادر باردار در جدول آموزشی ردیف دوم آموزش بهداشت دهان و دندان بهمادر را ثبت کنید بهتر است در اولین مراجعه مادر ،روش صحیح مسواک زدن و نخ کشیدن دندان هاآموزش داده شود همچنین در مورد اینکه در این دوران لثه ها و دندان های مادر بیشتر در معرض بیماری است ، آموزش دهید استفاده مناسب از مواد قندی از نکات مهم دیگر در این آموزش است در جلسات بعدی رعایت بهداشت دهان و دندان مادر را کنترل کنید و اگر نقصی وجود دارد اصلاح کنید همچنین اگرتورم و خونریزی از لثه یا تهوع و استفراغ وجود دارد،آموزش های مربوطه داده شود  انجام آموزش های مکرر بخصوص در مورد رعایت بهداشت دهان و دندان در دوران بارداری،مادر را به داشتن دهانی سالم تشویق می کند در هر بار آموزش در ردیف بهداشت دهان ودندان جدول آموزشی،در ماه مربوط علامت بگذارید

نکات مهم در زمینه رعایت بهداشت دهان و دندان در زمان بارداری:
به خانمها توصیه نمایید قبل از باردار شدن با مراجعه به دندانپزشک از سلامت دندانها و لثه های خود مطمئن شوند و درصورت وجود پوسیدگی دندان یا بیماری لثهای، سریعاً برای درمان آن اقدام نمایند؛ چون کوتاهی در این امر سبب تشدیدبیماری در ایام حاملگی خواهد شد.در دوران بارداری رعایت بهداشت دهان و دندان (استفاده از مسواک و نخ دندان و دهانشویه) بطور منظم انجام دهند و
خونریزی یا حالت تهوع نباید مانع عمل مسواک زدن و یااستفاده از نخ دندان گردد.در صورت بروز استفراغ، دهان به دقت با آب شسته شده و سپس مسواک زده شود.استفاده از تغذیه مناسب در دوران بارداری فراموش نشود. مراجعه به مرکز بهداشتی درمانی در هر سه ماهه بارداری انجام گردد.
درمانهای اورژانس دندانپزشکی در هر دوره از حاملگی میتواند انجام شود. بنابراین چنین بیمارانی باید سریعاً به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع شوند.استفاده از بعضی داروها در دوران بارداری می تواند باعث ایجاد نقایص دندانی صورتی مثل شکاف لب و کام، بد رنگ شدندندانها و … گردد. بنابراین مصرف هر گونه دارو باید بانظارت پزشک و یا دندانپزشک باشد.در سه ماهه اول بارداری، مادر از کسالتهایی چون تهوع و استفراغ صبحگاهی و بیمیلی به غذا رنج می برد و در ایندوران بافتهای بدن جنین تشکیل می شود و به تحریکات مختلف بسیار حساس است و احتمال سقط جنین زیاد می باشد. بنابراین درمانهای دندانپزشکی طولانی مدت بهتر است در این دوران انجام نشود. بهترین زمان جهت انجام درمانهای دندانپزشکی سه ماههدوم بارداری می باشد. در سه ماهه سوم بارداری به دلیل
افزایش وزن جنین، خانم باردار نمیتواند به مدت طولانی درحالت خوابیده به پشت روی صندلی دندانپزشکی قرار گیرد؛بنابراین فقط درمانهای کوتاه مدت و اورژانس انجام میشود.
در سه ماهه سوم بارداری باید به مادر نکات لازم در مورد چگونگی رویش دندانهای نوزاد، مراقبتهای منزل و زمان مراجعه جهت معاینه دندانپزشکی نوزاد اشاره گردد. همچنین مادران نیز باید پس از زایمان، توسط دندانپزشک معاینه گردند تا ترمیم دندانهایی که در دوران بارداری به تعویق افتاده است انجام شود.

دستور عمل تکمیل فرم مراقبت دهان و دندان مادران شیرده( پس از زایمان )
تقریباً پس از زایمان هنوز شرایط دهان مادر شبیه دوران بارداری است .یعنی لثه مستعد بیماری میباشد،وچون بسیاری از پوسیدگی های دندانی در دوران بارداری معالجه نمی شوند، امکان پیشرفت پوسیدگی دندانهای مادر در این دوران بیشتر خواهد بود. به همین دلیل لازم است دهان و دندان مادر پس از زایمان به دقت توسط شما معاینه شود، این کار برای کلیه مادران پس از زایمان (چه کودک او زنده باشد یا نباشد)در دومرتبه انجام می گیرد یک بار از اول زایمان تا سه ماه بعد از زایمان و بار دوم از سه ماه تا یک سال پس اززایمان نتیجه معاینه خود را در شکل های دندانی در زیر جدول مراجعات مادر ثبت کنید دندان پوسیده را بامشخص نمائید همچنین وجود التهاب لثه (×) مداد مشکی کاملا سیاه ،دندان افتاده یا کشیده شده را باعلامت در قسمت ندارد ثبت کنید در صورت وجود × در قسمت دارد و عدم التهاب لثه را باعلامت × را باعلامت التهاب لثه یا جرم یا هر بیماری دیگر و نیز در صورت وجود پوسیدگی در دندان ها،مادر را به مرکز بهداشتی درمانی دارای واحد بهداشت دهان و دندان ارجاع دهید،سپس طبق دستور عمل ارجاع وضعیت اورا پیگیری کنید.

توصیه :
استفاده از مسواک و خمیر دندان فلوراید دار حداقل روزی دو باربه همراه نخ دندان و مراجعه حداقل ۶ ماه یکبار به دندانپزشک یا بهداشت کار دهان و دندان در پیشگیری از بیماری لثه و دندان بسیار مؤثر می باشد.

کودکان صفر تا ۲ سال
مراقبت دهان و دندان کودکان صفر تا ۲ سال:
در حدود ۶ ماهگی، اولین دندانی که در دهان شیرخوار ظاهر میشود،معمولا دندان پیشین فک پایین می باشد.
رویش دندان:
دندان درآوردن یک مرحله طبیعی از زندگی کودک است و در اکثرعلائم دندان – موارد درد و ناراحتی به همراه ندارد درآوردن به شرح ذیل است:
قرمزی و التهاب لثه در ناحیه جلویی فک پایین
برجستگی لثه و خارش در همین ناحیه
افزایش بزاق و خارج شدن آب از دهان شیرخوار
ناراحتی و گریه زیاد
بیخوابی
نوک زدن دندان از لای لثه

در صورت بروز علائمی مثل تب، دل درد یا اسهال، کودک را باید به پزشک ارجاع داد. هنگام رویش دندانها معمولا احساس خارش سبب می شود کودک هر چیزی را به دهان خود وارد کند که ممکن است ازاین طریق به علت آلودگی دچار علائم بالا گردد.بهترین کار برای کمک به رویش دندانها، تمیز نگه داشتن لثه توسط دادن دندانک نرم و تمیز و  پارچه یا گاز تمیز و مرطوب سرد برای گاز گرفتن به شیرخوار می باشد.

– می توان از آن همچنین در صورت دسترسی به مسواک انگشتیبرای ماساژ لثه (روی ناحیه ای که دندان در حال رویش یافتن است)
– مسواک انگشتی وسیله ایست ساده و مؤثر جهت کمک به رعایت بهداشت دهان ودندان و ماساژ لثه در هنگام رویش دندانها که از زمان تولد تا سن ۳ سالگیقابل استفاده میباشد. برخی مزایای مسواک انگشتی عبارتند از:
– پس از استفاده با مایع ظرفشویی قابل شستشو است.

– در آب جوش،استریل شده و قابل فریز کردن نیز میباشد.
– از حجم کمی برخوردار بوده و براحتی قابل حمل میباشد.

با حرکات ملایم چرخشی استفاده نمود که از درد و ناراحتی کودک لازم به ذکر است که مسواک انگشتی سرد میکاهددقیقه درون فریزر قرار داده شده روی لثه ای که بدلیل رویش دندان زیر آن، دارای درد و ناراحتی است،میتواند موقتاً درد را برطرف نماید.

از ماه ششم تولد، هر بار که کودک برای پایش رشد آورده میشود،رویش دندانها بررسی و با جدول رویش دندانها مقایسه میگردد. اگر
رویش بیشتر از ۹ ماه تأخیر داشته باشد باید کودک به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع شود.
لازم به تذکر است که علاوه بر سه ماهه آخر بارداری که ذکرگردید، از ماه سوم تولد کودک، باید درباره مشکلات مربوط به دندان درآوردن کودک با مادر صحبت شود تا در صورت بروز ناراحتی نگران نشود.

نحوه تمیزکردن لثه و دندانهای شیرخوار:
تمیز کردن لثهها حتی قبل از رویش دندانها توصیه شده است. نحوه تمیزکردن دندان کودک به این صورت است:
راحتترین راه جهت تمیز کردن دندانهای شیرخوار این است که کودک را در حالیکه سرش به سمت بدن شما و پاهایش از شما دورمی باشد، در آغوش خود بخوابانید .برای باز کردن دهان کودک بهتر است انگشت سبابه خود را به گونه شیرخوار به آهستگی فشار دهید تا فک پایین باز شود.یک تکه گاز تمیز را دور انگشت سبابه پیچیده و لثه بالا و یا در صورت دسترسی – پایین را به آهستگی تمیز نماییدبه مسواک انگشتی، آنرا روی انگشت اشاره قرار دهید و به آرامی و با حرکات ملایم، دهان کودک را تمیز کنید.فشار به اندازه کافی وارد کنید تا پلاک میکروبی برداشته شود.اینکار را دو بار در روز بعد از اولین و آخرین وعده غذایی انجام دهید که روی هم رفته ۲ دقیقه بیشتر طول نمیکشد.

آشنایی با سندرم شیشه شیر:
سندرم شیشه شیر که با پوسیدگی وسیع دندانهای جلویی فک بالا واولین آسیاهای شیری نمایان می گردد، معمولا ظرف مدتی پس از رویشآنها ایجاد می شود. علت اصلی این نوع پوسیدگی ها تغذیه شیرخواربا شیشه شیر یا شیشه محتوی آب قند هنگام خواب می باشد. در زمانخواب علاوه بر اینکه جریان بزاق کم می شود شیر برای مدت طولانی بین دندانها و لب بالا قرار گرفته و چون این ماده غذایی محیط مناسبی برای رشد میکروبها است دندانها به سرعت دچار پوسیدگی میشوند. بهتر است به مادران توصیه نمایید که دندانها را پس از شیردادن با گاز یا دستمال مرطوب تمیز نمایند.

برای پیشگیری از سندرم شیشه شیر، نکات ذیل را به مادر گوشزد نمایید:
در خواب ویا از شب تا صبح، سینه خود یا پستانک شیشه شیر را به مدت طولانی و به دفعات مکرر در دهان شیرخوار قرارندهد.
پستانک کودک را به عسل و مواد شیرین آغشته ننماید. شیر مادر برای سلامت دندانهای کودک بهتر است و خطر ایجاد پوسیدگی در اثر مواد قندی موجود در شیر مادر خیلی کمتر میباشد.از دادن آب قند و چای شیرین به کودک خودداری نماید. هنگام شیر دادن تا حد مکان کودک را بصورت عمودی بنشاند. پس از سن ۶ ماهگی، بعد از هر نوبت شیر دادن، بخصوص در طول شب مقدار کمی آب به کودک دهد تا دهانش تمیز شود.اگر بنا به نظر پزشک، کودک از شیشه شیر استفاده میکند، سوراخ سر شیشه باید تا حد امکان تنگ باشد تا عضلات وماهیچههای کودک هنگام مکیدن شیر تقویت گردد.هر چه زودتر مهارت نوشیدن با استکان یا فنجان را به کودک آموزش دهد.
از شیشه شیر یا پستانک به عنوان وسیله آرام کردن یا گول زدن کودک استفاده نشود.
حداقل دو بار در روز دندانهای شیرخوار را با پارچه نرم و تمیز و یا گاز طبق آنچه عنوان شد تمیز نماید.پوسیدگی سریع دندانها باعث ایجاد عفونت در دندانها و مشکلات ناشیاز آن میشود. همچنین عادت مضری را در کودک ایجاد میکند که مطابقاین عادات، زبان هنگام بلع بین دندانهای جلویی بالا و پایین قرارمیگیرد که باعث کج شدن دندانها در آینده خواهد شد. پوسیدگی سریع دنداها سبب ترس از دندانپزشکی نیز میشود؛ چرا که کودک در سنین خیلی پایین، کشیدن یا ترمیم دندان را باید تجربه نماید.
تأثیر قطره آهن بر روی دندانهای کودکان:
قطره آهن برروی ساختمان دندانهای کودک اثر میگذارد و در صورتاستفاده نادرست از آن، تغییر رنگی را در دندانهای جلو خواهیم برای جلوگیری از این تأثیر، توصیه میشود حتماً  دیدقبل و بعد از دادن قطره آهن دندانهای کودک مسواک زده شود، سپس قطره آهن در قسمت عقب دهان کودک چکانده شود و در صورت در دسترسنبودن مسواک، پس از دادن قطره، مادر به شیرخوار شیر و به کودکان بزرگتر آب بدهد.

آموزش نحوه مسواک زدن برای کودکان ۱ تا ۲ ساله:
بهترین روش مسواک زدن برای کودکان این گروه سنی، روش افقی است.در این روش، مسواک بطور افقی بر روی سطح داخلی و خارجی وجونده دندانها گذارده شده و با حرکت مالشی، به جلو و عقب حرکت داده می شود. توصیه میشود که در این دوران کودک حتماً با
مسواک آشنا شود. در حدود ۲ سالگی استفاده از خمیر دندان را اگر کودک قادر به نگهداری خمیر – میتوان شروع نموددندان در دهان است، برای هر بار مسواک زدن ، اندکی از آناستفاده شود؛ در غیر اینصورت بهتر است مسواک زدن بدون خمیر دندان انجام گیرد.

بیشتر کودکان از تقلید پدر و مادر خود حین مسواک زدن لذت میبرند؛ ولی به تنهایی قادر به انجام صحیح این کار نیستند. برای مسواک زدن دندانهای کودک، بهتر است پدر یا مادر روی زمین بنشیند وپاهای خود را در مقابل کودک دراز نماید و کودک را بین پاهای خودبه گونه ای قرار دهد که بازوها و پاهای کودک توسط والدین کنترل میشود. والدین باید این کار را در زمان مشخصی انجام دهند و تاحد امکان کودک خود را تشویق نمایند.

در اولین مراقبت هر نوزاد و هنگام تشکیل پرونده مراقبت کودک باید دهان کودک را با ملایمت کامل و با دقت معاینه نمود و در صورت برخورد با دندانهای نوزادی ، کودک را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع دهید.

درصورتیکه والدین برای تغذیه نوزاد و شیرخوار مجبور به استفادهاز شیشه شیر باشند ، انتخاب نوع شیشه و سرشیشه برای این کودکان بسیار مهم میباشد. باید به مادران آگاهی داد که برای این نوزادان شیشه و سرشیشه های مخصوصی ارائه گردیده که در دسترس همگان است. ولی بطور کلی شیشه و سرشیشه مخصوص نوزادان و شیرخواران دارای شکاف کام و لب باید دارای خصوصیات زیر باشد:سرشیشه یا پستانک باید حتی الامکان طویل باشد. پستانک نرم و بقدر کافی ضخیم باشد. سوراخ نوک پستانک باید قدری پایینتر از معمول به طرف زبان باشد.
شیشه محتوی شیر از جنس پلاستیک نرم و مدرج باشد. مادر باید بداند بهترین وضعیت نگهداری نوزادوشیرخوار در حین شیرخوردن از شیشه شیر، نگهداری کودک با یک زاویه ۳۰ الی ۴۵ درجه وترجیحاً در آغوش چپ مادر میباشد و شیر باید از طریق پستانک مستقیماً به قسمت عقب دهان رانده شود.مادر باید بداند که برگشت شیر از طریق بینی و یا استفراغ کودک اهمیتی ندارد، ولی بهتر است در صورت بروز این حالت، تغذیه را برای لحظاتی متوقف نمود تا نوزاد و شیرخوار فرصتی برای باز کردن راه هوایی خود پیدا کرده و برای تغذیه مجدد آماده شود.بطور کلی هنگام مواجه شدن با اینگونه بیماران، ضمن توجیه والدین و آموزش نکات بالا، بیمار را حتماً به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع نمایید.

کودکان ۳ تا ۵ سال
مراقبت دهان و دندان کودکان ۳ تا ۵ سال:

از دیگر عوامل ایجاد پوسیدگی، مصرف غذاهای حاوی شکر میباشد. پس از مصرف شیرینیجات، در مدت ۲ تا ۵ دقیقه بعد، میکروبها از موادقندی استفاده کرده و اسید تولید میکنند. به همین خاطر باید توجهداشت که تعداد دفعات مصرف مواد قندی خطرناکتر از حجم ماده قندی است که در یک وعده مصرف میشود. با هربار مصرف مواد قندی،ما ابتدا به میکروبهای دهان خود غذا میدهیم. منظور از مواد
قندی الزاماً شیرینیجات نیستند؛ همه نوع مواد غذایی که دارایمقداری مواد قندی باشند، اگر مزه شیرین هم نداشته باشند،بعنوان مواد قندی شناخته میشوند. نکته مهم تغذیه ای که بایدروشن شود این است که کودک چند بار در روز از مواد قندیاستفاده میکند و پس از خوردن، این مواد چه مدت در تماس بادندان باقی میمانند. بنابراین نباید از شیرینی و شکلات بعنوانجایزه یا پاداش برای کودک استفاده کرد. در این زمینه نکات زیرقابل توجه هستند:
خوردن غذاهای سفت و حاوی فیبر به علت تحریک غدد بزاقی و کمک به پاک شدن مواد غذایی از سطوح دندانی برای کودکمفید است.
مصرف شیرینیجات باید هنگام صرف وعدههای اصلی غذا صورت گیرد. کودکان را تشویق کنید پس از هر بار استفاده از مواد قندی، مسواک بزنند. اگر نشد حداقل آب در دهانشانبگردانند.شیرینیهای چسبنده را از رژیم غذایی کودک حذف کنید. مادران باید به قند زیاد موجود در شربتهای دارویی کودکان و اثرات مخرب آن روی دندانهای کودک توجه نمایند.
آموزش نحوه مسواک زدن برای کودکان پیش دبستانی۳تا ۵ ساله:
والدینی که کودک ۳ تا ۵ ساله دارند احساس میکنند فرزندشان دراین محدوده سنی مهارتهای لازم را برای تمیز نمودن دندانهایش بدستآورده ؛ در صورتیکه نقش اصلی رعایت بهداشت دهان و دندان  این سنین معمولا زمان  کودکان به عهده والدین است شروع استفاده از نخ دندان میباشد. استفاده از نخ دندان براینواحی بین دندانی با تماس نزدیک ضروری است. البته در دوره دندانهای شیری، نخ دندان تنها برای دندانهای خلفی توصیه میشود.

نحوه آموزش صحیح برای تمیزکردن دندانهای کودک :

در این حالت یکیاز والدین پشت سر کودک در حالی قرار میگیرد که هر دو به یک جهت کودک در این حالت سر خود را به سمت نگاه میکنند

عقب میبرد و به بازوی چپ پدر یا مادر تکیه میکند. در این زمانگونه کودک با همان دست کنار زده شده و از دست دیگر برای مسواکزدن دندانها استفاده میشود. برای این کار باید مسواک با ملایمت وبه آرامی روی سطوح داخلی، خارجی و جونده دندانها بطور افقی به حرکت درآید. این موقعیت برای آموزش استفاده از نخ دندان نیزکارآیی دارد.

بسیاری از والدین برای مسواک زدن دندانهای فرزندشان، در مقابل وی قرار میگیرند که باعث اضطراب کودک شده و سر او نیز بدون حمایت میماند. بنابراین باید والدین را از این روش منع نمود. دراین دوره سنی به شرط قورت ندادن خمیر دندان، میتوان از خمیر دندان حاوی فلوراید استفاده نمود. به هیچ وجه برای مسواک کردن دندان کودک از خشونت استفاده نکنید؛ بلکه باید با آموزش و تشویق مداوم کودک او را راضی نمود. برای آموزش کودکان بهتر است والدین در حضور فرزندانشان دندانهای خود را مسواک بزنند. جهت اطمینان از آموزش صحیح کودک، میتوان در پایان از کودک خواست تا در حضور یکی از والدین مسواک بزند.

از سن ۲ سالگی تا پایان ۵ سالگی، مراقبت از دهان و دندان کودکباید در برنامه رسمی پایش رشد کودکان منظور شود. بنابراین در هر بار مراجعه، وضعیت دهان و دندان کودک بررسی و در پروندهمراقبت کودک ثبت میگردد و حتماً توصیه های بهداشتی مربوطه به والدین ارائه می شود.

دستور عمل تکمیل فرم مراقبت دهان و دندان کودکان زیر۶ سال:
مراقبت از کودک زیر ۶ سال به چند دوره تقسیم می شود:
اولین مراقبت دهان نوزاد در طی اولین بار مراقبت عمومی او (تا روز دهم) انجام می گیرد.در این مراقبت دهان او را به دقت معاینه کنید و اگر ناهنجاری در دهان او باشد (شکاف لب، شکاف کام یا دندان نوزادی) او را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع دهید.
نحوه تمیز کردن لثه کودک را تا پیش از دندان درآوردن به مادر آموزش دهید.آموزشهای مخصوص این دوران شامل تغذیه با شیر مادر و اثرات مثبت آن بر روی فک و دندانها، عدم استفاده از آب قند،مایعات شیرین، شیشه شیر و پستانک و … را به مادر دقیقاًتوضیح دهید.
از ماه سوم تولد کودک درباره دندان درآوردن کودک، به مادر آموزشها لازم را بدهید.از هنگام رویش اولین دندان شیری کودک که معمولا در حدود ۶ ماهگی است، نحوه تمیز کردن دندانهای کودک را به مادر آموزش دهید. این کار را باید به طور عملی انجام دهید تا مادر آنرابخوبی یاد بگیرد. دقت کنید که دستهای شما در هنگام معاینه کودک و آموزش دادن، کاملا تمیز باشد.همچنین از ماه ششم تولد کودک به بعد، در هنگام پایش رشد، رویش دندانها را بررسی و با جدول رویش دندانها مقایسه کنید.این جدول شما را در یافتن زمان تأخیر رویش دندان کمک می کند. مثلا دندان پیش میانی پایین که در سن حدود ۶ تا ۸ ماهگی رویشمی یابد، اگر تا ۱۷ ماهگی رویش نکرده باشد (یعنی از ۸ماهگی، ۹ ماه تأخیر داشته است) نیاز به ارجاع دارد. همینطوردر مورد سایر دندانهای شیری، حداکثر زمانی را که شما میتوانید منتظر رویش دندان باشید، در جدول نوشته شده است.
اگر تا این زمان هنوز دندان کودک رویش نکرده، در مربع سمت راست همان دندان، علامت ضربدر گذاشته، کودک را به مرکز بهداشتی
درمانی دارای واحد بهداشت دهان و دندان ارجاع دهید.در قسمت پایین صفحه، ۴ شکل دندانی وجود دارد که لازم است از دو سالگی تا پنج سالگی، سالی یکبار معاینه دقیق دهان ودندانهای کودک بعمل آید و وضعیت دندانی وی در فرم ثبت گردد.دندان پوسیده را با مداد مشکی کاملا سیاه کنید و دندانکشیده یا افتاده را علامت ضربدر بزنید.در صورت وجود پوسیدگی دندان، کودک را به مرکز ارجاع دهید. طبق دستور عمل ارجاع، وضعیت را پیگیری کنید. توصیه های لازمدر مورد اهمیت دندانهای شیری، مسواک زدن، نخ کشیدن، تغذیه صحیح، اثر مکیدن انگشت، اهمیت دندان ۶ و … را در طی این سالها به والدین و سپس به خود کودک آموزش دهید.

کودکان ۶ تا ۱۱ سال
مراقبت دهان و دندان کودکان ۶ تا ۱۱ سال:
در این دوره سنی دندانهای شیری کودکان به تدریج می افتند ودندانهای دائمی رویش مییابند. اگر دندانهای دائمی صدمه ببینند و
از بین بروند، جانشینی نخواهند داشت. بنابراین نگهداری ازدندانهای دائمی مخصوصاً از همین دوره سنی بسیار با اهمیت است. در این
دوره نکات زیر را مکرراً به کودکان و والدین آنان باید یادآورینمود:ضرورت و روش درست مسواک کردن و نخ کشیدن دندانها مصرف صحیح مواد قندی هر کودک ۶ تا ۱۱ ساله، حداقل سالی یک بار از نظر دهان و دندانباید کنترل شود. نتیجه معاینات کودک باید هر بار ثبت شده وآموزشهای لازم داده شود و در صورت بروز مشکلات زیر، به مرکزبهداشتی درمانی ارجاع شود:
باقی ماندن دندانهای شیری یا تأخیر بیشتر از ۲ سال در رویش دندانهای دائمی

وجود ضایعه مشکوک در لبها، گونه ها یا دهان

وجود پوسیدگی در دندانهای آسیای شیری

وجود پوسیدگی در دندانهای دائمی
وجود علائم بیماری لثه
وجود جرم دندانی
وجود درد دندان (پس از دادن مسکن طبق جدول دارویی)
همانگونه که در فصل اول توضیح داده شد، کودکان ۶ تا ۱۱ سال،گروه هدف برنامه کشوری سلامت دهان و دندان می باشند و استفاده از دهانشویه سدیم فلوراید نیز جزء بخش پیشگیری این برنامه میباشد که به تفصیل در فصل روشهای پیشگیری از پوسیدگی دندان و بیماری لثه، شرح داده شده است.

نمونه فرم ارائه شده مربوط به مراقبت دهان و دندانگروه سنی ۶تا۱۱سال

دستور عمل تکمیل فرم مراقبت دهان و دندان کودکان ۶ تا ۱۱ سال :
این فرم تقریباً شبیه فرم کودکان زیر ۶ سال است. در بالای صفحه جدول تأخیر در رویش دندانهای دائمی بر حسب سال قرار دارد. اگردندانی دیرتر از زمان مشخص شده رویش کند، نیاز به ارجاع دارد.به عنوان مثال دندان پیش میانی پایین که باید در ۶ تا ۷ سالگیرویش کند، اگر تا ۹ سالگی رویش نکرده باشد، در قسمت مربع سمت راست مربوط به همان دندان علامت ضربدر بگذارید و کودک را ارجاع دهید. شکلهای زیر جدول، وضعیت دندانهای شیری و دائمی را نشان میدهد. وضعیت دندانهای دائمی را در قسمت بیرون و دندانهای شیری رادر قسمت داخل ثبت کنید. دندان پوسیده را کاملا سیاه، دندان کشیده شده یا افتاده را هم با علامت ضربدر مشخص کنید. در صورت وجودپوسیدگی در دندانهای شیری و دائمی کودک را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع دهید.چون در این دوران،دنداهای شیری کودک در حال افتادن و دندانهایدائمی در حال رویش است، وضعیت هر دو سری دندانی باید ثبت شود.
اگر دندان شیری افتاده و دندان دائمی رویش کرده، وضعیت آنرا برروی شکل بیرونی علامت بزنید. اگر هنوز دندان شیری نیفتاده ودندان دائمی هم بیرون نیامده، وضعیت دندان شیری را بر روی شکلداخلی مشخص کنید. اگر هم دندان شیری و هم دندان دائمی موجوداست، مثلا دندان شماره ۱ از طرف داخل دهان در آمده و دندان پیشمیانی شیری هم هنوز در دهان باقیمانده، مشخصات هر دو را ثبتکنید و کودک را به مرکز بهداشتی درمانی جهت کشیدن فوری دندانشیری ارجاع دهید.پس از برگشت برگه ارجاع، خدمت درمانی انجام شده را برروی فرمکودک وارد کنید. جهت ثبت دندان پر شده، کنار دندانی که علامت پوسیده خورده است، کلمه ترمیم شده درج کنید.برای مراقبت از کودکان در این گروه سنی لازم است از ۶ سالگی تا۱۱ سالگی، سالی یکبار معاینه دهان و دندان بعمل آید و وضعیت
دندانی در فرم به ثبت برسد.

شناسنامه سلامت و نحوه مراقبت و ارجاع کودکان بدو ورود به دبستان:
لازم است وضعیت دهان و دندان کودکان بدو ورود به دبستان درشناسنامه سلامت دانش آموز ثبت گردد که این امر در مدارس شهری توسط مربی بهداشت و در مدارس روستایی توسط بهورز انجام می شود.

دستورعمل تکمیل فرم ثبت وضعیت سلامت دهان و دندان:
بخش ارزیابی مقدماتی:
وضعیت سلامت دهان و دندان:
در این بخش، مربی بهداشت/ بهورز پس از معاینه دهان و دندان کودک،با توجه به علائم زیر وضعیت دندانی را بر روی شکل دندانی، درستون مقابل مشخص می کند:
با دایره توپر) ) ● : ۱- دندان پوسیده

(با علامت ضربدر)*:۲-دندان کشیده شده
(با علامت تیک) : ۳- دندان ترمیم شده
با توجه به اینکه گاهاً ممکن است در زمان مراجعه کودک، هنوزدندان ۶ رویش پیدا نکرده باشد، لذا لازم است در این خصوص در
صورتیکه در دهان، دندان ۶ موجود بوده و سالم است، حتماً با علامت) همانند شکل مشخص گردد. بنابراین اگر این دندان Öo یا oÖ (
هنوز رویش نیافته باشد و در دهان موجود نباشد، هیچ علامتی گزارده نمی-شود. قابل ذکر است که ثبت وضعیت پوسیده، کشیده و
ترمیم شده دندان ۶، بر اساس شماره های ۱ تا ۳ انجام می گیرد.
توجه:
علائم دندان کشیده شده: دندانی که در نتیجه پوسیدگی کشیده شده یا افتاده باشد.
علائم دندان ترمیم شده: دندان پوسیده ای که با مواد پرکردنی همرنگ دندان یا غیر همرنگ پر شده است و یا به هر نحودیگری مثل روکش ترمیم شده باشد.
نتیجه وضعیت سلامت دندانها:
این بخش با توجه به نتیجه حاصل از ثبت وضعیت دندانها در بخش اولبه شرح زیر تکمیل می شود:
۱. در صورتیکه کودک مشکل دندانی ندارد، در محل نتیجه، علامت(-) در زیر همان عنوان ثبت می گردد.
۲. در صورتیکه کودک مشکل دارد، ثبت نتیجه (+) به شرح زیراست:
با توجه به تفاهم انجام گرفته بر اساس معیارهای زیر، کودک حتماً قبل از مهر شدن شناسنامه سلامتش، باید با تکمیل فرمارجاع، به واحد دندانپزشکی ارجاع داده شود و پس از تأمین نیاز درمانی واقعی توسط دندانپزشک، در صورت نیاز به خدمت کشیدن باید آن خدمت ارائه گردد و در فرم ارجاع وشناسنامه ثبت شود. سپس والدین و کودک مجدداً به پایگاه سنجش مراجعه کرده و پس از کنترل شناسنامه توسط مربی بهداشت/ بهورز، شناسنامه مهر شده و بعد کودک برای ثبت نام می تواند به مدرسه مراجعه کند.
معیارهای ارجاع:
الف – بیش از دو سوم تاج دندان بر اثر پوسیدگی از دسترفته باشد.
ب – سابقه عفونت دندانی داشته و هیچ درمانی برای آندندان پوسیده انجام نشده است. حتی در حال حاضر ممکن استآثاری از عفونت دندانی از جمله فیستول (دهانه خروجی چرک آبسه دندانی که بر روی لثه زیر دندان پوسیده ایجادمی شود) و یا تورم آبسه ای موجود نباشد که این موردرا باید از والدین سؤال کرد

ج – در حال حاضر بر اثر وجود پوسیدگی شدید دندانی،کودک دچار آبسه دندانی (وجود تورم بر روی لثه و یا برروی صورت) شده است و گاهاً همراه با فیستول می باشد که براحتی قابل مشاهده و تشخیص می باشد.
د – وجود ریشه دندانی باقیمانده در لثه که در اثرپوسیدگی زیاد، تاج دندان بطور کامل از دست رفته است.
نکته مهم: کودکانی که معیارهای مذکور در آنها دیده شود، جزءمواردی هستند که حتماً باید به دندانپزشک ارجاع داده شوند تادر صورت تشخیص دندانپزشک و تأیید نیاز به کشیدن دندان این خدمت ارائه شود و پس از آن شناسنامه سلامت دانش آموز مهر میگردد.
وضعیت سلامت لثه: 
وضعیت سلامت لثه در سه بخش بررسی می شود:
۱. لثه سالم
۲. لثه ملتهب
۳. وجود جرم دندانی
در صورتیکه لثه سالم باشد، نتیجه با علامت (-) ثبت می شود و اگرلثه ملتهب باشد، علامت (+) نوشته شده و در صورتیکه جرم بر روی
دندان مشاهده گردد علامت (+) زده شود و در غیر این صورت، علامت(-) ثبت می گردد.
نکته مهم: در صورتیکه بر روی دنداای کودک جرم دندانی مشاهده شد، باید حتماً به دندانپزشک ارجاع داده شود تا در صورت تشخیصدندانپزشک و تأیید وجود جرم دندانی، جرم گیری انجام گردد و پساز ارائه این خدمت، شناسنامه سلامت دانش آموز مهر گردد.
راهنمای دندانها:
در این بخش نمای دندانهای شیری و دائمی جهت یادآوری و راهنما،برای مربی/ بهورز ترسیم شده است.
۱. بخش دندانهای دائمی با شماره گذاری مشخص می شوند (از.( دندانهای جلو به سمت دندانهای عقب، یعنی از ۱ تا ۷۲. بخش دندانهای شیری که در قوس داخلی دندانهای داخلی کشیده شدهاند و با حروف علامت گذاری می شوند (از دندانهای جلو بسمت
(E و D ،C ،B ،A دندانهای عقب یعنیتوصیه های بهداشتی که باید آموزش داده شوند:
در این بخش، در طی سال تحصیلی انتظار می رود در دوره ابتدایی،در هر پایه عناوین آموزشی مشخص شده با توجه به مطالب آموزشی
تهیه شده که در اختیار مدارس می باشد (کتاب راهنمای آموزش فعال، فلیپ چارت و …) به کودک آموزش داده شود
عناوین آموزشها به شرح زیر می باشد:
۱. آموزش ۱: وظایف و انواع دندانها و اهمیت دندانهای شیری
۲. آموزش ۲: پلاک میکروبی و پوسیدگی دندان
۳. آموزش ۳، عوامل مؤثر بر ایجاد پوسیدگی و مراحل پیشرفت آن
۴. آموزش ۴: راههای کنترل پوسیدگی
۵. آموزش ۵: نحوه صحیح مسواک زدن و استفاده از نخ دندان

فرم پیگیری ارجاعات:

دستور عمل تکمیل فرم پیگیری ارجاعات:
پس از اینکه معاینه توسط معاینه گر انجام گرفت، در صورتیکه کودک مشکل دهانی و دندانی دارد، بهمراه والدین با فرم ارجاع
تهیه شده به مرکز دندانپزشکی ارجاع می گردد و کلیه موارد توسطدندانپزشک تکمیل می شود.
توجه:
اگر دندانپزشک موارد را در این بخش از شناسنامه وارد نکرده باشد، لازم است مربی بهداشت/ بهورز از روی فرم ارجاع تکمیل شده، کلیه موارد را در جداول شناسنامه ثبت نماید.
مربی بهداشت/ بهورز با توجه به نیازهای درمانی تعیین شده برای کودک، باید پیگیری لازم را در جهت رفع مشکلات بعملآورد.
فرم ارجاع باید به والدین کلیه کودکانی که دارای مشکل دهانی و دندانی هستند، تحویل داده شود.
لازم به ذکر است معاینات و آموزشها، ثبت فرمهای مذکور، ارجاع و پیگیری وضعیت دهان و دندان کودک تا پایان مقطع ابتدایی باید انجام شود.

آسیب دیدگی و شکستگی دندانها:
ضربه به علل متفاوت میتواند سبب شکستگی قسمتی از تاج دندان در بعضی موارد در اثر – ریشه و حتی استخوان فک شود ضربه، دندان از دهان خارج شده و یا برعکس در فک فرو می رود.

در هنگام مواجه شدن با چنین مواردی ضمن حفظ خونسردی، شرح حادثه(کی، کجا و چگونه) را جویا شده و در برگ ارجاع ثبت نمایید. سپسدهان بیمار را معاینه کنید. گاهی به علت شکستگی فک، دهان فردباز نمیشود که در اینگونه موارد از به کار بردن زور جهت بازکردن دهان او پرهیز نمایید. صدماتی که به دندانهای شیری واردمیشود ممکن است باعث آسیب به جوانه دندانهای دائمی زیرین شود؛مخصوصاً اگر سن کودک زیر ۳ سال باشد. در موارد زیر بیمار را بهمرکز بهداشتی درمانی ارجاع نمایید:

• شکستگی دندان به هر شکل که باشد
• خونریزی در قسمت شکستگی
• لقی دندان ( برای معاینه لقی دندان، دندان را بین دو انگشت شست و اشاره گرفته و به آرامی به جلو و عقب حرکت دهید. اگر دندان حرکت کند، لق شده است)
• پارگی، له شدگی یا خونریزی لثه
• کبودی دهان
• بهم خوردن ردیف دندانها بطوریکه در محل خود با دندان مقابل جفت نشود
• فرو رفتگی یا بیرون زدگی دندان از محل خود

بیرون افتادن دندان از دهان:
بعضی اوقات ضربه به دندانهای جلویی باعث بیرون افتادن کامل دندان میشود. در مورد دندانهای دائمی، بهترین کار این است که به
والدین توصیه کنیم تاج دندان را نگه داشته و ریشه را زیر فشارملایم آب یا آب جوشیده سرد شده بگیرند.در این حالت به هیچ وجهدندان و بخصوص ریشه نباید با پارچه یا دست پاک شود. سپس بایددندان در یک محیط مرطوب مثل سرم شستشوی نمکی، شیر، آب جوشیده سردشده و یا زیر زبان فرد قرار گیرد و بلافاصله ( در حداقل زمان ممکن-کمتر از ۳۰ دقیقه ) به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع شود. اگرضربه باعث شکستگی تاج دندان شده است، در صورت امکان تکه جداشده را با خود نزد دندانپزشک ببرید.
نکات قابل توجه:
هنگام مراجعه کودک ابتدا دندان را شستشو داده و سپس آن را به درستی در محل خود قرار داده و یک تکه گاز یا پارچه تمیز نمدار را روی دندان قرار داده و از بیمار بخواهید کهبا فشار دست یا با فشار دادن دندانهای خود آن را نگه داردو سپس بیمار را ارجاع دهید.
در صورتیکه بیمار قبلا بطور کامل واکسینه نشده باشد و زخم آلوده باشد، یک نوبت واکسن کزاز به بیمار تزریق نمایید وسپس وی را ارجاع دهید.

مراقبت از دندانهای طبیعی:
سالمندانی که دارای دندانهای طبیعی میباشند، تمیز کردن پلاک میکروبی مهمترین اصل در مراقبت بهداشت دهان و دندان آنها درمنزل میباشد. این عمل علاوه بر جلوگیری از ایجاد پوسیدگی دندانو بیماریهای لثهای سبب خوشبو شدن دهان نیز میگردد. مسواک زدن طابق روشی که قبلا توضیح داده شده است، برای اکثر افرادمسن با مسواک نرم توصیه میشود. در افرادی که تحلیل لثه (درنواحی مشخصی از دهان) دارند، استفاده از مسواک بسیار نرمآن هم با حرکات چرخشی بر سطوح دندانی و با فشار ملایم در نواحی تحلیل توصیه می شود. استفاده از خمیر دندان با توجه به مزایای وجود فلوراید و کمک به برطرف کردن پلاک و رنگ روی دندانهاالزامی می باشد (البته به شرطی که خمیر دندان را قورت ندهند).

مراقبت از دندانهای مصنوعی:
۱. مراقبت از پروتز کامل (دست دندان): بعد از هر وعده غذایی پروتز متحرک باید از دهان خارج و ابتدا با آب شسته شود. سپسبا مسواک و خمیر دندان، تمام سطوح بخصوص سطحی که در تماس با مخاط دهان میباشد از خرده های مواد غذایی باقیمانده تمیز گردد. روشمناسب دیگر استفاده از مسواک به همراه صابون غیر معطر و یامایع ظرفشویی میباشد. توجه داشته باشید از پودر های ساینده
به هیچ وجه جهت تمیزکردن دست دندان استفاده نکنید.علاوه بر تمیز کردن دست دندان بعد از هر وعده غذایی، پس ازخارج کردن آن باید دهان را بطور کامل با آب گرم یا محلول نمکیرقیق شست و در صورت امکان با یک مسواک نرم لثهها را تمیز کردو با انگشت، لثه ها را ماساژ داد.
۲. مراقبت از پروتز متحرک ناکامل (پارسیل): بعد از هر وعدهغذایی، پروتز متحرک از دهان خارج میشود و طبق آنچه در بحثپروتز کامل مطرح گردید، تمیز میشود. سپس دندانهای باقیماندهبه کمک مسواک و نخ دندان تمیز می شود. این افراد باید از دومسواک استفاده نمایند. یکی برای تمیز کردن پروتز و دیگری برایتمیز کردن دندانهای طبیعی که در داخل دهان قرار دارند.

۳. مراقبت از پروتز ثابت: در رابطه با مراقبت از پروتزهای ثابت باید گفت که پس از هر وعده غذایی، پروتز ثابت رامیتوان با برس، نخ دندان و مسواک مخصوص، تمیز کرد. جهت اطلاعات بیشتر حتماً باید با دندانپزشک مشورت شود.

نکات مهم:
به افراد مسن توصیه میگردد در هنگام تمیز کردن پروتز دندان، ظرف آب پلاستیکی را که تا نیمه پراست زیر دست خود قرار دهند تا در صورتیکه پروتز از دستشان افتادصدمه نبیند. در موقع شستن به بیمار توصیه میشود که پروتز را بین انگشت شست و اشاره خود محکم بگیرد و مسواک بزند. نباید آنرا در کف دست نگه داشت، چون اگر دست دندان از دست بیفتد، ممکن است دو تکه شود.
علاوه بر استفاده از مسواک جهت تمیز کردن پروتز، میتوان دست دندان را به صورت هفتگی در یک محلول ضدعفونی کننده[یک قاشق چایخوری مایع سفید کننده خانگی (وایتکس) داخل حدود نیم لیتر آب] به مدت نیم ساعت قرار داد. بعد ازخارج کردن دندان مصنوعی از محلول تمیز کننده، پروتز بایدکاملا زیر شیر آب شسته شود و سپس داخل دهان قرار گیرد.
البته لازم به ذکر است که نباید محلول وایتکس را برای تمیز نمودن پروتزهای پارسیل استفاده نمود؛ زیرا ممکن است سبب کدر شدن قسمت فلزی آن گردد.با توصیه دندانپزشک میتوان از قرصهای پاک کننده جهت بر طرف کردن رنگ و جرم پروتز روزی یکبار استفاده نمود.
به افرادیکه از پروتز استفاده میکنند توصیه میشود در طول روز اگر زمانی را خارج از منزل بسر می برند و غذامیخورند، وسایل لازم جهت تمیز نمودن دندانها و نیز پروتزخود را بهمراه داشته باشند.در طول شبانه روز دندانهای مصنوعی متحرک باید برای مدتی از دهان خارج شود تا مخاط دهان که تحت فشار دندانهایمصنوعی در هنگام غذا خوردن بوده است، استراحت کند و به وضعیت طبیعی خود برگردد. توصیه میشود حدود ۸ ساعت دستدندان درآورده شود که بهترین زمان برای این مدت هنگام خواب میباشد.
پس از تمیز کردن دست دندان در شب و قبل از خواب باید آن را در ظرفی پر از آب قرار داد تا آب از دست ندهد و تغییرحجم پیدا نکند. توصیه شود که هیچگاه دست دندان را واردآب داغ نکرده و یا با آب داغ شستشو داده نشود.اگر فردی که از دست دندان استفاده میکند دچار تورم و درد و تحریک بافتهای دهان شد، به او توصیه نمایید که دستدندان را از دهان خارج کند و حتماً او را به مرکز بهداشتی
درمانی ارجاع نمایید.به هیچ وجه جهت اصلاح و تطابق دست دندان با بافتهای دهان از سمباده و یا وسایل ساینده و چسبهای آماده
استفاده ننمایید. چون تطابق قرارگیری دندانها در مقابلهم در فکین بهم میخورد و پس از آن نمیتوان بدون آنها ازدست دندان ستفاده نمود.تمام بیمارانی که دارای دست دندان هستند حتی اگر از نظر خودشان مشکلی نداشته باشند، باید حداقل هر ۶ تا ۱۲ ماه یکبار به دندانپزشک جهت معاینه مراجعه نمایند.در موارد زیر توصیه میگردد بیمار را به دندانپزشک ارجاع نمایید:

اگر دندان مصنوعی لق است.
اگر دندان مصنوعی به لثه ها فشار میآورد.
اگر در هر قسمتی از دهان زخم ایجاد شده است.
اگر قسمتی از دندان مصنوعی شکسته است.
اگر بیمار نمیتواند با دست دندان غذا بخورد.
اگر پس از خارج کردن آن احساس کند لثه برجسته شده است.
مراقبت دهان و دندان در بیماران ناتوان و بستری:
در افراد مسنی که از نظر فیزیکی به شدت ناتوان می باشند و یابه دلایل بیماریهای خاص قادر به رعایت بهداشت دهان ودندان خودشان نمی باشند، باید اقدامات بهداشتی زیر توسط کسی که ازآنها نگهداری میکند، صورت گیرد:
اگر بیمار در تختخواب می باشد، با قرار دادن چندین بالش در زیر سر، سر او به صورتی بلند شود که سرش روبروی صورت شما قرار گیرد. سپس یک حوله تمیز و یک ظرف روی سینه،در زیر چانه او قرار دهید.
اگر بیمار روی صندلی چرخدار قرار دارد، در پشت او قرار بگیرید و یک دست خود را در زیر چانه او و سرش را بر رویبدن خود تکیه دهید. حوله را بر روی سینه به صورتی قراردهید که شانه هایش را هم بپوشاند و ظرفی را بر روی پای بیمار یا بر روی میز جلوی صندلی بیمار که به او نزدیکاست قرار دهید و یا اینکه اگر بتوانید صندلی چرخدار رانزدیک دستشویی ببرید.مسواک کردن را طبق روش توصیه شده در بحث رعایت بهداشت دهان و دندان انجام دهید و از نخ دندان نیز استفاده نمایید.اگر لبهای بیمار خشک و ترک خورده هستند، با وازلین چرب کنید.