سلامت دهان و دندان

بهداشت دهان و دندان در PHC:

با هدف ارتقاء سلامت دهان و PHC ادغام بهداشت دهان و دندان دردندان جامعه صورت پذیرفت. استفاده از شبكه مراقبت هاي اولیه بهداشتي در جهت ارائه مراقبتهاي بهداشت دهان و دندان نه تنهاموجب گسترش این مراقبت ها در جامعه ميشود، بلكه با پیشگيري ازشیوع بیماریهاي دهان و دندان، در كاهش هزینه هاي درماني نیزمؤثر ميباشد. قابل ذكر است كه سلامت دهان و دندان از شاخه هاي مهم بهداشت عمومي است كه در سلامت كلي افراد تأثير بسزایي دارد.
از آنجا كه امكان تحت پوشش قراردادن كلیه گروههاي سني وجودندارد، لذا گروههایي از افراد جامعه كه آسیب پذیرتر بوده واحتمال ابتلاء به بیماریهاي دهان و دندان در آنان بیشتر است ونیز امكان دسترسي به آنان طبق برنامه هاي موجود بیشتر ميباشد،بعنوان گروه هدف تعیين شده اند كه این گروه به شرح ذیل است:
الف) كودكان زیر ۶ سال
ب) كودكان 6-11سال
ج) مادران باردار و شيرده
نيروهاي انساني درگير در طرح ادغام نیز بشرح زیر میباشند:
الف) سطح یك خدمات:
بهورزان در خانه هاي بهداشت ·
رابطين بهداشتي ·
كاردانها و كارشناسان بهداشت خانواده ·
ب) سطح دو خدمات:
بهداشتكاران دهان و دندان ·
دندانپزشكان ·
وظایف بهورزان در ارتباط با این طرح در زمینه بهداشت دهان ودندان به شرح ذیل مي باشد:
١. آموزش بهداشت دهان و دندان به زنان در دوران بارداري و پساز زايمان و همچنين كودكان زیر ۶ سال و ۶ تا ١١ سال
٢. معاینه و ثبت وضعیت دهان و دندان زنان باردار طي سه ماهه
اول، دوم و سوم حاملگي و ارجاع آنها به مراكز بهداشتي درماني روستایي در صورت لزوم( طبق دستور عمل)
٣. پیگيري و ثبت زماني كه در دوران حاملگي جرمگيري براي خانم باردار انجام شده است.
۴. معاینه و ثبت وضعیت دهان و دندان زنان شيرده و ارجاع آنها به مراكز بهداشتي درماني روستایي در صورت لزوم( طبق دستور عمل)۵. معاینه و ثبت وضعیت دهان و دندان كودكان زیر ۶ سال درپایان ۴ ،٣ ،٢ و ۵ سالگي و ارجاع آنها به مراكز روستایي درصورت لزوم

۶. معاینه و ثبت وضعیت دهان و دندان كودكان ۶ تا ١١ سال درپایان ١٠ ،٩ ،٨ ،٧ ،۶ و ١١ سالگي و ارجاع آنها به مراكزروستایي درصورت لزوم
٧. پیگيري گروه هدف كه به موقع جهت معاینه مراجعه نميكنند.
٨. نمونه گيري از آب منطقه و ارسال آن براي اندازه گيري میزان فلوراید و ثبت نتایج.
٩. هماهنگي بين بخشي و جلب مشاركت مردم در امر بهداشت دهان ودندان

١٠.تكمیل فرم گزارش عملكرد سه ماهه و ارسال آن به واحددندانپزشكي مركز بهداشتي درماني تحت پوشش و یا مركز آمارشهرستان برنامه كشوري سلامت دهان و دندان دانش آموزان دوره ابتدایي با توجه به اینكه نداشتن دانش كافي در زمینه بهداشت دهان و دندانو عدم رعایت بموقع بهداشت و پیشگيري از بیماریهاي دهان و دندان باعث از دست دادن دندنها در سنين پایين و عواقب به مراتب دشوارتر و پرهزینه تري در آینده ميگردد، و با توجه به اینكه اگر اقدامات پیشگيري و همچنين گسترش خدمات بهداشت دهان و دندان وآموزش در سطح كشور صورت نگيرد، دولت و جامعه ناگزیر از قبول هزینه هاي بسیار گزاف تأمين مواد، تجهیزات، نيروي انساني ودرمانهاي گران قیمت دندانپزشكي خواهند بود، به همين دلیل این دفتردر كنار برنامه ادغام بهداشت دهان و دندان در مراقبتهاي اولیه بهداشتي، براي دست یافتن به كودكان ۶ تا ١١ سال، طرح كشوري سلامت دهان و دندان دانش آموزان دوره ابتدایي را تدوین كرد و طي توافق نامهاي كه به امضاء وزراي بهداشت ، درمان و آموزش پزشكي و١٣٧٨ به صورت طرح – آموزش و پرورش رسید ، از سال تحصیلي ٧٩كشوري ابلاغ گردید و به مدت سه سال در مدارس به اجرا درآمد و١٣٨١ به دلیل دستاوردهاي مثبت، در قالب – از سال تحصیلي ٨٢برنامه كشوري سلامت دهان و دندان دانش آموزي در سطح مدارس ابتدایي پیاده شده است.

این برنامه داراي سه بخش آموزش، پیشگيري و درمان ميباشد.
آموزش
هدف اصلی این بخش تغییر الگوهاي رفتار کودکان و ایجاد انگیزه جهت رعایت اصول بهداشتی است. در این راستامطالب آموزشی توسط دندانپزشکان و بهداشتکاران به مربیان ، معلمین داوطلب و بهورزان منتقل شده و سپس این نیروها به آموزش دانش آموزان و والدین آنان در مدارس ابتدائی می پردازند.همچنین جهت سهولت کار وسایل کمک آموزشی تهیه و توزیع گردیده است.
پیشگیري

پژوهشهاي انجام شده در خصوص راههاي پیشگیري از بروز پوسیدگی نشان داده که موثر ترین روش جهت کاهش پوسیدگی استفاده از فلوراید بصورت سیستمیک و موضعی می باشد. یکی از روشهاي کاربردي همه گیر0.2 درصد بصورت هفتگی توسط دانش آموزان است  آسان دریافت فلوراید ، استفاده از دهانشویه سدیم فلوراید که بهورزان بعنوان مجري این برنامه در مدارس روستایی می باشند.
درمان
در راستاي این برنامه مراکز بهداشتی درمانی داراي واحد بهداشت دهان ودندان ،جهت ارائه خدمات برساژ، جرمگیري ، فیشورسیلانت، فلوراید تراپی ،ترمیم و کشیدن دندانهاي عفونی غیر قابل نگهداري، تجهیز شده و با تعرفه گروه هدف به دانش آموزان تحت پوشش خدمات ارائه می نمایند.
بنابراین وظایف بهورزان در راستاي برنامه کشوري دانش آموزان به شرح ذیل می باشد:
1. مراجعه به مدارس تحت پوشش، بیمار یابی و ارجاع آنها به مراکز بهداشتی درمانی روستایی (طبق دستورعمل).
2. آموزش دانش آموزان مدارس ابتدایی در زمینه بهداشت دهان و دندان (بر اساس سرفصلهاي آموزشی تعیینشده).
3. در مدارس ابتدایی روستایی اجرا، بررسی و پیگیري استفاده از دهانشویه سدیم فلوراید 0.2 درصد

طرح سلامت دهان و دندان کودکان بدو ورود به دبستان:
كلیه كودكان ۶ ساله بدو ورود به دبستان در پایگاههاي طرح سنجش سلامت در طي تابستان تحت معاینه كامل قرار گرفته و شناسنامه
سلامت دانش آموزي براي آنان تكمیل میگردد. با توافقات انجام گرفته بين سازمان آموزش و پرورش استثنائي، وزارت آموزش و پرورش
(دفتر بهداشت و تغذیه) و وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشكي(دفتر سلامت دهان و دندان)، در پایگاهها معاینه اولیه توسط مربي بهداشت صورت ميگيرد و وضعیت دندانها و لثه در شناسنامه سلامت دانش آموز ثبت ميگردد. لازم به ذكر است كه در سال ١٣٨٣ مقرر گردیداین گروه سني بدون دندان عفوني وارد مدرسه شوند؛ لذا با توجه به دستور عمل تهیه شده، كودكان به همراه والدین با فرم ارجاع تكمیل شده در پایگاه به مراكز ارائه خدمات دندانپزشكي ارجاع ميشوند و اگر مراجعه به مركز بهداشتي درماني صورت گرفته باشد،با تشخیص دندانپزشك یا بهداشتكار دهان و دندان مركز بهداشتي درماني، دندان عفوني غير قابل نگهداري بطور رایگان خارج ميشود.علاوه بر آن، در صورتي كه دانش آموز نیاز به جرمگيري داشته باشد،این خدمت نیز بصورت رایگان در مركز انجام ميگيرد.
وظایف بهورزان در راستاي طرح سلامت دهان و دندان كودكان بدو ورود به دبستان:
1. دعوت کودکان بدو ورود به دبستان بهمراه والدین، به خانه بهداشت
2. معاینه ابتدایی دهان و دندان کودك توسط بهورز
3. ارجاع کودکان بدو ورود بهمراه والدین به مرکز بهداشتی درمانی (واحد دندانپزشکی).

طرح مراقبت دهان و دندان کودکان زیر 2 سال (در واحدهاي تحت پوشش) :
بسیاري از مشکلات دهان ودندان که در این گروه سنی مشاهده می شود،قابل پیشگیري هستند بیماریهاي دهان ،خصوصاً پوسیدگی دندان، غالبا اًز زمان نوزادي شروع می شود.در بسیاري از این کودکان، اولین معاینه دهان ودندان ، همراه با پوسیدگی دندانی می باشد بدین جهت باید برنامه پیشگیري را دراولویت قرار داد چراکه کلیدارتقاء سلامت دهان و دندان و پیشگیري از بیماریهاي دهان و دندان کودکان این گروه سنی در آموزش ،توجیه والدین و راهنمایی آنان در اولین زمان مناسب نهفته است. مادران اولین منبع دانش دندانپزشکی کودکان میباشند بنابراین آموزش مراقبتهاي دهان و دندان کودکان زیر 2 سال به مادران را می توان به عنوان راهکار موثر
در بهبود شاخص هاي بهداشت دهان و دندان در این گروه سنی انتخاب کرد.

شرح وظیفه بهورز :
1. معاینه دهان کودك
2. آموزش والدین
سیستم مراقبتی بهداشتی :
جهت مراقبت دهان و دندان کودکان زیر 2 سال دفتر PHC در راستاي برنامه ادغام بهداشت و دهان و دندان درسلامت دهان ودندان با همکاریهاي بین بخشی و جلب مشارکت ادارات کل بهداشت خانواده ، گسترش شبکه ها،آموزش بهداشت و … ارائه خدمات در سطوح مختلف آموزشی ، پیشگیري و درمان براي این رده سنی را در سطح خانه هاي بهداشت ، پایگاه هاي بهداشتی و مراکز بهداشتی درمانی به اجرا درآورده است. در حال حاضر باز نگريهاي لازم در خصوص آموزش ، پیشگیري ، ثبت مراقبت ها براي این گروه سنی انجام گرفته که توسط نیروهايدرگیر و با توجه به دستور عمل هاي مربوطه به اجرا در خواهد آمد.

دهان و ساختمان دندان

نقش دهان: 
دهان در اعمال زیادي چون صحبت كردن، خندیدن، چشیدن، گاز گرفتن،جویدن و بلعیدن غذا نقش اصلي را به عهده دارد و اولين قسمتدستگاه گوارش است كه از لبها شروع و به حلق منتهي ميشود. اولينقدم در عمل گوارش غذا، خرد كردن و جویدن مواد غذایي است كه وظیفه آن به عهده دندانها مي باشد. دندانهای هر یك با شكل ویژهخود به اعمال بریدن (دندانهاي پیش)، پاره كردن دندانهاي نیش)،نرم و له كردن (دندانهاي آسیا) و نهایتاٌ به عمل جویدن غذا كمكمي كنند. لازم به ذكر است كه جویدن، تكلم و حفظ زیبایي صورت،سه وظیفه اصلي دندانها ميباشد.
لایه ها و سطوح مختلف دنداني:
دندان از اجزا، لایه ها و سطوح مختلفي تشكیل شده اند كه هر كدام مشخص – نام و تعریف مخصوص به خود دارند.

هر دندان به سه قسمت كلي تاج، طوق و ریشه تقسیم مي شود:

لایه هاي مختلف دندان دیده ميشوند. لایه سطحي دندان در شكل 2-2كه در دهان قابل مشاهده است، مینا نام دارد. مینا سخت ترین بافت ساخته شده در بدن انسان است كه بقیه قسمتهاي نرمتر دندان را در برابر آسیبهاي مختلف محافظت ميكند. بنابراین اگر این لایه كه مقاومترین سد محافظ است، به هر علتي چون پوسیدگي یا ضربه ازبين برود، دندان بسیار آسیب پذیر ميگردد.
لایه هاي مختلف دنداني – شكل 2-2بترتیب از سطح به عمق:
– مینا: خارجيترین لایه پوشاننده تاج كه سخت ترین بافت بدن ميباشد
– عاج: لایه زیرین مینا یا لایه میاني دندان
– مغز دندان: داخلي ترین قسمتدندان كه حاوي اعصاب و رگهاي خوني ميباشد
– لثه: بافت نرم پوشاننده استخوان فكها و از بافتهاي نگهدارنده دندان است
– سمان: لایه بيروني ریشه كه سطح آنرا ميپوشاند

استخوان فك: بافت سخت نگهدارنده دندان

در زیر مینا، عاج دندان قرار دارد و بطور كامل، مغز دندان راكه حاوي رگهاي خوني و اعصاب ميباشد احاطه نموده است. این لایه نسبت به مینا از مقاومت كمتري برخوردار است. جایگزین مینا درقسمت ریشه دندان، سمان نام دارد. این لایه فقط سطح ریشه دندان را يپوشاند. لذا در شرایط طبیعي، در دهان قابل مشاهده نیست.بطور كلي دندان توسط الیافي به استخوان فك چسبیده انداستخوان فك خود توسط لثه پوشیده شده است. بدین ترتیب، در یك دهان سالم، تنها چیزي كه قابل دیدن است، لثه و مجموعه تاج دندان است. به مجموع لثه و استخوان و الیافي كه دندان را دراستخوان نگه داشته اند، بافتهاي نگهدارنده دندان گفته میشود.

دیده مي شود، هر دندان داراي ۵ سطح است. – همانگونه كه در شكل4-2سطح خارجي، سطح داخلي، سطح جونده و سطوح بين دنداني یا سطوح كناري دندان.

دورههاي دنداني و زمان رویش
– هر فردي در زندگي خود دو سري دندان دارد: شيري و دائمي (شكل ۵-٢) و سه دوره دندانی را پشت سر میگذارد: دوره دندان شيري، دوره دندانی مخلوط (دوره ای که دندانهای شيري بتدریج جای خود را به دندانهای دائمي میدهند و در دهان کودک مخلوطی از دندانهای شيري ودائمي دیده میشود ) و نهایتاً دوره دندان دائمي.

جدول زماني رویش دندانهاي شيري و دائمي:
الف) دندانهاي شيري:
زمان رویش اولين دندان شيري: حدود ۶ ماهگي ·
٢ سالگي  زمان تكمیل دندانهاي شيري: ٢ تا 2/5·
تعداد كل دندانهاي شيري: ٢٠ عدد (در هر نیم فك ۵ دندان) ·
اگر زمان رویش هر دندان نسبت به زمان اصلي آن با توجه به جدول حدوداً ٩ ماه به تأخير بیافتد، فرد باید به مركزبهداشتي درماني ارجاع داده شود.

ب) دندانهاي دائمي:
زمان رویش اولين دندان دائمي: حدود ۶ سالگي ·
زمان تكمیل دندانهاي دائمي(بجز عقل): حدود ١٢ الي ١٣ سالگي ·
تعداد كل دندانهاي دائمي (با در نظر گرفتن دندانهاي عقل): ٣٢ عدد (در هر نیم فك ٨ دندان)از حدود5/5تا12 سالگي به تدریج دندانهاي شيري لق ميشوند.و ميافتند. معمولا ٢ تا ۶ ماه پس از افتادن هر دندان شيري،دندان دائمي جانشين رویش ميیابد و تا پایان عمر در دهان باقي مي ماند.

تفاوت دندانهاي شيري دائمي
دندانهاي شيري و دائمي با یكدیگر تفاوتهایي دارند كه آنها را از یكدیگر قابل تشخیص می سازد.

اهمیت دندانهاي شيري و دندان ۶ سالگي
دندانهاي شيري :
خیلي از افراد هنوز تصور ميكنندكه دندانهاي شيري اهمیتي ندارند،چرا كه به زودي جایشان را به دندانهاي دائمي خواهند داد. در
صورتیكه این دندانها در زماني كه در دهان هستند، وظایف اساسي را بعهده دارند و بعضي از آنها تا سن ١٢ سالگي هم در دهان باقي
ميمانند. عمده وظایف دندانهاي شيري سالم به شرح ذیل ميباشد:
حفظ فضاي لازم براي رویش دندانهاي دائمي. دندانهاي شيري به عنوان راهنماي رویش صحیح دندانهاي دائمي محسوب ميشوند.
بنابراین اگر زودتر از دست بروند سبب جابجایي و نامرتب شدن دندانهاي دائمي بدلیل كمبود فضا خواهند شد كه درمانآن هزینه گزافي به خانواده ها تحمیل خواهد كرد. همچنين درصورتیكه دندانهاي شيري بیش از زمان لازم در دهان باقي بمانند، باعث بروز مشكلات رویشي دندانهاي دائمي ميگردند.كمك به رشد و تكامل صورت. درصورتیكه دندانهاي شيري زود كشیده شوند، رشد فكي بدرستي انجام نخواهد شد.

اهمیت در جویدن و هضم غذا. كودك در حال رشد به تغذیه مناسب نیاز دارد و تغذیه مناسب با دندانهاي پوسیده دچاراشكال شده و سلامت كودك را به خطر مي اندازد.اهمیت در تكلم و بیان صحیح حروف. بنابراین از لحاظ رفتاري كودك راحتتر با كودكان دیگر ارتباط برقرار ميكند.آسیبهایي كه به دندانهاي قدامي شيري وارد ميشود، ممكن است سبب عفوني شدن آنها شده و تغیيراتي از جمله تغیير رنگ، نقص در شكل و كج شدن جوانه دندانهاي دائمي زیرین خود را باعثخواهند شد. به عبارتي، پوسیدگي دندان شيري ميتواند موجبآسیب به جوانه دندانهاي دائمي زیرین خود گردد.

دندان ۶ سالگي و علت اهمیت آن:
این دندان اولين آسیاي بزرگ دائمي ميباشد كه به دندان ۶ سالگي معروف است و زمان رویش آن هم در ۶ سالگي است. ایندندان الگوي رویش سایر دندانهاي دائمي است و اگر در جاي صحیح خود در زمان مناسب رویش پیدا كند، تقریباً ميتوان انتظار داشت كه سایر دندانهاي دائمي هم صحیح و مرتب رویش یابند.محل رویش آن پشت آخرین دندان شيري یعني دندان آسیاي دوم شيري  این دندان، اولين دندان دائمي است كه جانشين دندان شيري نميشود و بدون افتادن دندان شيري ، رویشميیابد. لذا اكثر والدین تصور مي كنند كه این دندان شيري است و با این باور غلط كه اگر دندان شيري بیافتد، دنداندیگري بدون هیچ مشكلي به جاي آن ميروید، تلاشي براي تمیزنگاه داشتن آن نميشود و این در حالي است كه دندان ۶ با تمام اهمیتي كه براي آن ذكر شد، باید تا پایان عمر در دهان باقي بماند، اما زودتر پوسیده شده و از بين مي رود و مشكلات متعدد دنداني بعدي را ايجاد مينماید.

نمودار ثبت دندانهاي شيري و دائمي:

تذكر : نمودار ثبت دندانهاي شيري و دائمي جهت تكمیل فرمهايمراقبت و ارجاع مورد استفاده قرار مي گيرد كه در بخش مربوطه

توضیح داده خواهد شد.

پوسیدگی دندان
تعریف پوسیدگي:
پس از خوردن غذا چنانچه بهداشت دهان و دندان رعایت نشود، لایه هاي میكروبي بر روي سطوح دندانها تشكیل ميشود كه با گذشت زمان میكروبهاي موجود در این لایه مواد قندي را به اسید تبدیلميكنند. این اسید، میناي دندان را بمرور حل كرده و پوسیدگيايجاد مي شود.

عوامل پوسیدگي زا:
این عوامل عبارتند از:
عدم رعایت صحیح و به موقع بهداشت دهان و دندان: (عدم استفادهاز مسواك و نخ دندان): چنانچه پس از مصرف مواد غذایي سطح
دندانها تمیز نگردد، میكروبهاي داخل دهان به همراه خرده هاي موادغذایي و مواد قندي ، لایهاي را روي دندانها تشكیل ميدهند كه پلاك این پلاك لایهاي نرم، بيرنگ و – میكروبي نامیده ميشودچسبنده است كه می توان پس از استفاده از قرص های آشکار کنندهآنها را مشاهده نمود. همچنين این لایه به تنهایي با آب شسته نشده و براي پاك كردن آن از سطوح دندانها باید ابتدا از نخ دندان استفاده كرده و سپس دندانها را به دقت مسواك بزنیم.

پس از خوردن غذا و رسیدن مواد قندي به میكروبهاي پلاك میكروبي، حدوداً ٢ تا ۵ دقیقه بعد، اسید تولید ميشود كه درطي ١٠ دقیقه میزان این اسید به حداكثر مقدار مي رسد و تاحدود یك ساعت، محیط دهان در حالت اسیدي باقي ميماند تا بهحالت عادي برگردد. به همين علت بسیار تأكید ميشود كه در صورتهمراه نداشتن مسواك، حداقل دهان خود را پس از مصرف موادغذایي با آب شستشو دهید.

مصرف نا مناسب مواد قندي: (در مبحث تغذیه مناسب این عنوانكاملا توضیح داده خواهد شد)
مقاومت شخص و دندان: كمبود مقاومت شخص و دندان ميتواند بهیكي از سه علل ارثي، مادرزادي و یا اكتسابي باشد و به راههاي
مختلف كه در فصل ۴ به آا اشاره خواهد شد، ميتوان مقاومت دندانرا بالا برد.
محلهاي شایع پوسیدگي:
محلهاي شایع تجمع پلاك میكروبي بر سطح دندانها، مكانهاي شایع كه شامل سه ناحیه زیر – پوسیدگي در دندانها مي باشنداست:
شیارهاي سطح جونده: در سنين اولیه رویش دندانهاي آسیاي دائمي كه داراي شیارهاي عمیق ميباشند، به دلیل تجمع موادغذایي در بين شیارها، احتمال ايجاد پوسیدگي خیلي زیاد ميباشد.
سطوح بين دنداني: بعلت عدم دسترسي موهاي مسواك به این منطقه و عدم استفاده از نخ دندان، میزان تجمع مواد غذایي و در نهایت احتمال پوسیدگي در این سطوح بالاست. لازم به ذكراست كه این مناطق را تنها با استفاده از نخ دندان ميتوان تمیز كرد.
طوق دندان یا نا حیه اتصال لثه با دندان: معمولا میکروبها در ناحیه طوق دندان تجمع ميیابند. بنابراین اگر در هنگام مسواک کردن، دقت کافي براي تمیز كردن این ناحیه صورت نگيرد،
پوسیدگي طوق دندان ايجاد ميگردد، تجمع میکروبها در اینناحیه باعث بروز بیماریهاي لثه هم مي شود.

علائم پوسیدگي دندان:
پوسیدگي دندان با علائمي همراه است كه در زیر آورده شده اند:
تغیير رنگ میناي دندان به قهوه اي یا سیاه.
سوراخ شدن دندان.
بوي بد دهان.
حساس بودن یا درد گرفتن دندان هنگام خوردن غذا یا نوشیدنی هاي سرد،گرم، ترش یا شيرین كه بسته به شدت پوسیدگي متفاوت است.
حساس بودن یا درد گرفتن دندان هنگام فشار دندانها روي هم یا هنگام غذا خوردن.
پوسیدگي بين دنداني ميتواند باعث گير كردن مواد غذایي بين دندانها و یا پاره شدن نخ دندان هنگام استفاده بشود.
مراحل پیشرفت پوسیدگي:
پوسیدگي یك روند تدريجي است كه براي ايجاد آن، زمان زیادي لازم است. مراحل ايجاد پوسیدگي، به شرح زیر است:
شروع پوسیدگي از میناي دندان مي باشد كه معمولا با یك تغیير رنگ همراه است (قهوه اي یا سیاه رنگ)با ادامه پوسیدگي به لایه زیرین (داخل عاج) دندان حساس بهسرما، گرما و شيریني مي شود و حتي گاهي در دندان، دردهاي كوتاه مدت و گذرا و شدید ايجاد مي شود.در نهایت پوسیدگي به مغز دندان ميرسد. این حالت، معمولا بادردهاي شدید شبانه ، مداوم و خود بخودي همراه مي باشد و درصورت عدم درمان، در انتهاي ریشه دندان عفونت ايجاد مي شودكه ميتواند با ايجاد تورم بر روي لثه و یا گاه تورم درصورت همراه باشد (آبسه دنداني)

گاهي ممكن است كه بدنبال درد شدید دنداني، به طور ناگهاني این درد ساكت شود كه نشانه مرگ كامل مغز دندان است. چنين دنداني بعنوان كانون عفوني براي بدن محسوب ميشود كه هر لحظهممكن است باعث بروز مجدد عفونت شدید، تورم و آبسه حاد گردد.

نحوه برخورد با بیماران مبتلا به درد دنداني :

در صورتیكه بیمار با درد مراجعه كرد، قبل از ارجاع بیمار، جهت تسكين بیمار طبق جدول دارویي به وي قرص مسكن بدهید.
حتماً به بیمار توصیه نمائید كه قرص مسكن را با آب میل كند و از استفاده موضعي آن بر روي لثه یا دندان در محل دردخودداري نماید، زیرا به بافتهاي دهان صدمه شدیدي خواهدزد.پس از خوردن هر وعده غذایي دهان و بویژه دندان پوسیده را با مسواک بخوبی تمیز نماید.بیمار را به مركز بهداشتي درماني ارجاع دهید.

لثه و بیماریهاي آن
تعریف لثه سالم :
لثه سالم علائمي دارد كه بدین صورت است رنگ صورتي قوام سفت و محكم تبعیت شكل لثه از شكل و طرز قرار گرفتن دندانهاتیز بودن لبه آن بطوریكه مثل لایه اي روي دندان كشیده شود. عدم وجود هر گونه ناهمواري یا لبه ن بين دندان و لثه، بطوریكه فضاي بين دندانها توسط لثه پر شود.

با عدم رعایت بهداشت دهان و دندان، بافت نگهدارنده دندان(استخوان فك و لثه) دچار بیماري ميشوند. در ابتدا لثه پرخون، قرمز و متورم مي گردد كه در این حالت به هنگام  گاز گرفتن مواد غذایي سفت مثل سیب یا مسواك زدن، مستعد خونریزي مي شود.

بیماري لثه معمولا با درد همراه نميباشد و روندي كند دارد.بنابراین بیمار كمتر متوجه مشكل خود ميشود. همين عامل سبب پیشرفت به تدریج  بیماري و تحلیل لثه و استخوان فك ميگردد دندان لق شده و خود بخود ميافتد یا اینكه باید كشیده شود. درواقع این بافتهاي نگاه دارنده اطراف دندان است كه دچار بیماريشده و نهایتاٌ به كشیدن دندان منتهي مي شود.

علت بیماري لثه:
چنانچه پلاك میكروبي توسط مسواك و نخ دندان از سطح دندانها پاك نگردد و مدت طولاني روي دندان بماند، به لایه اي سخت به رنگ زردیا قهوه اي تبدیل شده كه جرم دندان نامیده ميشود. جرم دنداني با مسواك پاك نميشود و مانند یك لایه سیماني سخت روي قسمتي ازسطح دندان ميچسبد و چون سطح زبر و خشني دارد، باعث ميشود پلاك میكروبي بیشتري روي آن تشكیل شده و سبب پیشرفت بیماري گردد.

در صورت تشكیل جرم، با مراجعه به دندانپزشك یا بهداشتكار دهانو دندان باید دندانها را جرمگيري كرد . لازم به ذكر است كه كشیدن
سیگار، چپق، قلیان و … تشكیل جرم دندان را تشدید مي نماید.
عوامل مؤثر در پیشرفت بیماري لثه:
بر روي لثه و سلامت آن عوامل بسیاري تأثير ميگذارند كه مهمترین آنها عبارتند از:
-قدرت سیستم دفاعي بدن
-وضعیت قرار گيري دندانها ·
– بیماریهاي سیستمیك (مانند: دیابت، ایدز و …)
-استعمال دخانیات و الكل

بیماریها و مشكلات شایع دهان
برفك: برفك یك نوع بیماري قارچي است كه بصورت دانه هاي بسیار ریزسفید رنگ به تعداد خیلي زیاد در قسمتهاي مختلف دهان (بویژه ویژگي كام، روي زبان و داخل گونه ها) ظاهر ميشود مهم دانه ها این است كه براحتي كنده شده و نقاط قرمز و خونریزي دهنده از خود بجا ميگذارند.

علل بروز برفك بقرار زیرند:
در نوزادان، ممكن است دهان كودك بهنگام تولد آلوده شود كه ضایعات برفكي معمول در نوزادان بصورت لكه هاي سفید نرمچسبنده روي مخاط دهان ميباشد.در شيرخواران، آلوده بودن پستانك یا شیشه شير به قارچ مولد بیماري ميتواند باعث ايجاد بیماري شود.
در كسانیكه دندان مصنوعي آنها كثیف، كهنه، ترك خورده یا شكسته باشد كه در این افراد نواحي سفید یا قرمزي در زیرپروتز كامل یا پارسیل پیشرفت ميكند.
در افرادیكه به بیماریهاي تضعیف كننده مانند سل، سرطان خون، ایدز یا دیابت مبتلا هستند یا شیمي درماني ميشوند.
در افرادیكه بهداشت دهان آنها ضعیف ميباشد.

گاهي در دوران بارداريدر كساني كه تغیيرات مشخصي در مجموعه میكروبي طبیعي داخل دهان آنها ايجاد گردیده است؛ مثل افرادیكه مكرراً از آنتيبیوتیكها یا دهانشویه هاي ضد باكتري استفاده ميكنند. برفكدر این افراد معمولا با احساس داغي در دهان و گلو بدنبال
ظهور ضایعات سفید همراه مي باشد.

در صورت مشاهده برفك در دهان بیماران، توصیه هاي زیر را در نظرداشته باشید:
در شيرخوار استفاده از قطره و براي پستان مادر استفاده از پماد نیستاتين (نحوه درمان طبق دستور عمل اداره سلامت كودكان وزارت بهداشت و درمان است
مادر روزي یكبار پستان خود را با آب خالي بشوید
مادر قبل از شير دادن، دستهاي خود را با آب و صابون خوب بشوید.
قبل از استفاده نوزاد از شیشه شير یا پستانك، حتماً توسط مادر بخوبي شسته شود.
در موارد زیر ارجاع بیمار به مركز بهداشتي درماني ضروري است:
وجود برفك روي لوزه ها و حلق كودك
اگر با وجود انجام توصیه هاي لازم توسط مادر، به مدت 5 روز، برفك نوزاد برطرف نشود.همراهي تب، سرفه یا تنگي نفس با برفك ·

وقوع برفك در جواناني كه بیماري خاصي ندارند و یا ·داروهاي خاصي مصرف نميكنند.
افرادیكه از دندان مصنوعي استفاده ميكنند. ·
تبخال:تبخال یك بیماري ویروسي و قابل انتقال ميباشد. این بیماري بصورت تاولهاي پر از آب (بیشتر در اطراف دهان و گوشه لبها) دیده می شود.

در هنگام مشاهده تبخال توصیه مي شود كه موارد زیر را در نظرداشته باشید:
تاولها را نباید تركاند؛ چون قابل انتقال به دیگر نقاط بدن شخص یا دیگر افراد است.اگر تاولها تركیدند، سریعاً منطقه با آب فراوان و سپس صابون یا بتادین شستشو داده شود.تا زمانیكه ضایعه تبخال روي لب وجود دارد، باید از بوسیدن دیگران خودداري كرد.
در صورت درد زیاد بایستي بیمار را به پزشك ارجاع داد. نباید افرادي را كه مبتلا به تبخال هستند، تا زمان خوب شدن معاینه كنید. در صورت داشتن درد و ناراحتي بیمار را به مركز بهداشتي درماني ارجاع دهید تا با استفاده از دستكش معاینه شوند.

در هنگام مواجه با بیمار داراي آفت، موارد زیر را در نظرداشته باشید:
اگر بیمار از درد آفت خیلي رنج مي برد، او را به مركز بهداشتي درماني ارجاع دهید.چون زخمهاي آفت شبیه تبخالهاي داخل دهاني است، بهتر است معاینه اینگونه بیماران با احتیاط و با استفاده از چوب زبان انجام شود تا دست با ضایعه تماس نیابد.

بنابراین اگر در ناحیه لب یا دهان تورم یا تودهاي غيرطبیعي،زخم، تغیير رنگ واضح (سفیدي، قرمزي، كبودي و سیاهي) مشاهده
نمودید كه هر كدام از علائم زیر را داشته باشد، بیمار را بهمركز بهداشتي درماني ارجاع دهید:
در موقع لمس كردن سفت باشد با علائم عمومي مثل تب، بیحالي، ضعف، سرفه، رنگ پریدگي و كاهش وزن همراه باشد.
رشد سریع داشته باشد یا بتدریج بزرگ شود. بعد از سه هفته بهبود نیابد. لازم به ذكر است كه هر گونه درد یا مشكل در هنگام بلع و
خونریزي غير طبیعي دهاني نیاز به پیگيري و ارجاع خواهد داشت.

بوي بد دهان :عبارتست از بوي نامطبوعي كه در هنگام صحبت كردن و یا نفس كشیدن بعضي از افراد احساس ميشود كه ميتواند نشانه و علامتي ازاختلالات دهان و دندان و یا بعضي بیماریهاي سیستمیك باشد كهميتواند از لحاظ اجتماعي نیز براي شخص ايجاد مشكل نماید.عوامل داخل دهاني آن عبارتند از:
عدم رعایت بهداشت دهان و دندان (وجود پلاك میكروبي و وجودجرم دنداني
اشكال در ترشح بزاق و یا قطع ترشح بزاق
دندانهاي پوسیده عفوني
ناهنجاریهاي دنداني و ردیف نبودن دندانها در فكين و گير غذایي
بیماریهاي لثه اي
زبان (به علت وجود شیارها بر روي آن و تمیز نشدن آنها)
پروتزهاي دنداني نامناسب
جراحيهاي دهان و كشیدن دندان و عدم توجه به توصیه هاي دندانپزشك ضایعات بدخیم دهاني
عوامل خارج دهاني بوي بد دهان عبارتند از:
بیماریهاي بیني
سینوزیت
بیماریهاي دستگاه تنفسي فوقاني
بیماریهاي ریوي
بیماریهاي دستگاه گوارش
اختلالات و تغیيرات هورموني زمان بلوغ یا حاملگي
دیابت
مصرف الكل و انواع دخانیات
سایر بیماریهاي سیستمیك
نكته مهم:
در هنگام مواجه شدن با چنين بیماراني كه از بوي بد دهان خودشكایت دارند، ابتدا كلیه عوامل داخل دهاني را بررسي كرده، با
تأكید آموزش در جهت رعایت اصول بهداشتي دهان و دندان وزبان(مسواككردن زبان) بیمار را به مركز بهداشتي درماني ارجاع
نمایید.

آسیب دیدگی فک
شکستگی فک:
در شكستگي فك، یك یا چند مورد از علائم زیر دیده ميشود:
درد شدید در ناحیه فك و صورت
ناتواني بیمار در باز یا بسته نمودن دهان
تورم و كبودي روي صورت یا کف دهان
افزایش بزاق و ریزش آن به بيرون از دهان
جفت نشدن دندانها
تغیير شكل صورت
اقدامات اولیه در هنگامي كه با اینگونه بیماران مواجه ميشوید،به قرار زیر است:
راه تنفسي بیمار را باز نگهدارید.
بیمار را در حالیكه به یك لو خواباندهاید (تا زبان و فك به جلو رانده شود و راه تنفس باز بماند)، به مركز بهداشتيدرماني اعزام نمایید.

در رفتگی فک:
ممكن است به علت ضربه یا خمیازه كشیدن، مفصل فك از محل خود خارج شود. به این حالت در رفتگي فك گویند. علائم آن به شرح ذیل است:
ناتواني در بستن دهان
ناتواني در صحبت كردن
احساس درد شدید در ناحیه جلو گوش
اقدامات اولیه در هنگامي كه با اینگونه بیماران مواجه ميشوید،به قرار زیر است:
بیمار را تسلي دهید تا از نگراني خارج شود.
در ناحیه مفصل در رفته حوله گرم بگذارید.
بیمار را به مركز بهداشتي درماني ارجاع نمایید.

استفاده از مسواك و خمير دندان:
هدف اصلي از مسواك كردن، پاك كردن پلاك میكروبي از روي دندانهاو لثه مي باشد. درست مسواك كردن وقتي است كه تمام سطوح دندانها ولثه بخوبي مسواك زده شود. بنابراین بهتر است مسواك كردن در فرصتمناسب و با زمان كافي و توأم با آرامش صورت پذیرد، چرا كهكیفیت مسواك كردن (مسواك زدن صحیح) بهتر از تعداد دفعات آن اهمیتبیشتري دارد. البته ایدهآل آن است كه بعد از هر بار مصرف موادغذایي یا مواد قندي، دنداايمان را مسواك كنیم؛ ولي اگر نشد، در.(۴- دو زمان مسواك كردن دندانها حتماً باید صورت گيرد
١. شب قبل از خواب: به دلیل اینكه در زمان خواب، جریان بزاق و حركات زبان و گونه جهت تمیزكردن محیط دهان كاهش ميیابد و دندانها مستعد پوسیدگي ميشوند.
٢. صبح بعد از صبحانه

شرایط و انتخاب یك مسواك خوب:
جنس : موهاي مسواك از جنس نایلون نرم یا متوسط و سر موهاي آن گرد باشد.
كیفیت : موهاي مسواك منظم و مرتب باشد. معمولا نميتوان بیش از ٣ الي ۴ ماه از یك مسواك استفاده نمود. چون موهاي آن
خمیده و نامنظم ميشود یا رنگ موهاي آن تغیير مي كند كه در اینصورت حتماً مسواك را باید تعویض نمود.

اندازه مسواك: مسواك كودكان،كوچكتر از بزرگسالان است. همچنين اندازه دسته آن برای کودکان باید بگونه ای باشد که بخوبی
در دستهای کوچک کودکان قرار بگيرد و هنگام استفاده در دستآنها نلغزد.
شكل مسواک : ترجیحاً دسته مسواك مستقیم باشد و خمیدگی بیش از حد نداشته باشد؛ چرا که مسواکهایی که دارای دسته
مستقیم هستند، قدرت پاک کنندگی بالاتری دارند.

نكته: مسواك جزء وسایل شخصي ميباشد و هیچكس نباید از مسواك دیگري استفاده نماید.
خمير دندان:
امروزه اكثر خمير دندانها حاوي فلوراید هستند كه سبب مقاومتر شدندندان در برابر پوسیدگي ميشود. خمير دندانها داراي موادي هستندكه به از بين بردن پلاك ، رنگدانه و كنترل رسوب كمك ميكنند و نیزداراي خاصیت ضد پوسیدگي، ضد حساسیت ، خوشبو و خوش طعم كنندهدهان میباشند.
نكات مهم:
لازم است مسواك كردن حتماً با خمير دندان انجام شود ولي در صورت عدم دسترسي به خمير دندان با آب خالي هم ميتوان مسواكنمود. استفاده از نمك خشك، جوش شيرین یا سایر پودرها جهتمسواك كردن درست نیست، زیرا سبب ساییدگي میناي دندان وخراشیده شدن لثه ميگردد. استفاده از آب نمك رقیق (نصفقاشق چايخوري در یك لیوان آب جوشیده سرد) بصورت دهانشویهجهت ضدعفوني كردن محیط دهان، كمك كننده است. حداقل زمان براي مسواك زدن ۴ دقیقه ميباشدزمانهاي مناسب براي مسواك زدن: صبحها( بعد از صبحانه)، ظهرها (بعد از ناهار)، شبها (قبل از خواب).

روش درست مسواك كردن چیست؟ ابتدا دهان را با آب بشوئید ، سپس به اندازه یك نخود خمير دندان روي مسواك قرار داده و خمير دندان را به داخل موهاي مسواك فرو كنید.

دندانهاي بالا و پایين باید جداگانه مسواك شود. مسواك كردن ازقسمت عقب یك سمت دهان شروع ميشود و به ترتیب كلیه سطوح خارجي، داخلي و جونده كلیه دندانها مسواك زده می شود.

هنگام مسواك كردن باید موهاي مسواك با زاویه ۴۵ درجه نسبت به محور طولي دندان در محل اتصال لثه و دندان قرار گيرد.

بعد از قرار دادن مسواك روي دندان و لثه، ابتدا حركت لرزشي(حركات سریع و كوتاه) در محل باید صورت بگيرد و سپس با حركت مچ دست، موهاي مسواك روي سطح دندان از سمت لثه به طرف سطوح جونده۴). این حركت حدود ١۵ تا ٢٠ بار براي هر چرخانده ود دندان باید انجام گيرد.

تمیز كردن سطوح داخلي دندانها هم مانند مسواك كردن سطوح خارجيآن صورت مي گيرد ولي براي سطوح داخلي دندانهاي جلو، مسواك راباید به صورت عمود بر روي سطح داخلي دندانها قرار داد و با حركات بالا و پایين این سطوح را تمیز كرد.

براي مسواك كردن سطح جونده، موهاي مسواك را در تماس با سطوحجونده قرار داده و كمي فشار دهید تا موهاي مسواك به خوبي به داخل شیارهاي سطح جونده وارد شود. سپس چند بار مسواك را به جلو و عقب بكشید تا بخوبي تمیز شود.

چون خرده هاي مواد غذایي و میكروبها روي سطح زبان جمع ميشوند، بهتراست هر چند روز یكبار روي زبان را هم با مسواك تمیز نمود. براياینكار مسواك در عقب زبان قرار ميگيرد و به طرف جلو كشیدهميشود. تمیزكردن زبان نقش مهمي در از بين بردن بوي بد دهاندارد. پس از مسواك كردن دندانها و زبان باید دهان چندین بار باآب شسته شود. وقتي مسواك كردن دندانها تمام شد، مسواك را خوببشوئید و در جایي دور از آلودگي نگهداري كنید. توجه كنید كه هیچگاه مسواك خیس را در جعبه سر بسته نگذارید؛ چون رطوبت هوايداخل جعبه زیاد شده و رشد میكروبها را تسریع ميكند.

استفاده از نخ دندان:
سطوح بين دنداني به هیچ وجه با استفاده از مسواك تمیز نميشوند وتنها با استفاده از نخ دندان ميتوان این سطوح را تمیز كرد. نخ دندان، نخ ابریشمي مخصوصي است كه باید آن را از داروخانه تهیه نمود. براي استفاده درست از نخ دندان باید:
قبل از استفاده دستها را با آب و صابون خوب بشوئید.
حدود ٣٠ تا ۴۵ سانتیمتر از نخ دندان را ببرید و دو طرف نخي را كه بریدهاید در هر دو دست به دور انگشت وسط بپیچید.

سه انگشت آخر را ببندید و دو دست را از هم دوركنید تا نخ محكم كشیده شود. به این ترتیب انگشت نشانه و شست هر دست آزاد مي ماند.

قطعه اي از نخ به طول 2 تا 2/5٢ سانتيمتر را بين انگشتان شستو اشاره دستها نگهدارید.

براي واردكردن نخ بين دنداهااي فك پایين از دو انگشت اشاره و بين دنداهاي فك بالا از دو انگشت شست یا یك شست و یكانگشت اشاره استفاده كنید.نخ را با حركتي شبیه اره كشیدن به آرامي به فضاي بين دنداها واردكنید مراقب باشید فشار نخ، لثه را زخمي نكند.

پس از اینكه نخ را وارد فضاي بين دنداني كردید ابتدا نخ را به سطح كناري دندان جلویي تكیه داده و با ملايمت به زیرلبه لثه برده و آن را به دیواره دندان چسبانده و چند بار به آرامي این – به طرف بالا و پائين حركت دهید عمل را انجام دهید تا به لثه مجاور دندان آسیب نرسانید.

سپس قسمت تمیز نخ را در همان محل به سطح كناري دندان پشتي بچسبانید و همين كار را تكرار كنید. بعد از آن نخ را از لاي دندانها خارج كنید. آن قسمت از نخ را كه براي این دندانهااستفاده كرده اید جابجا كنید و نخ كشیدن دندان بعدي راشروع كنید. این كار را براي تمام سطوح بين دندانهاتكراركنید.
توجه كنید كه:پشت آخرین دندان هر فك را نیز مثل دندانهاي دیگر نخ بكشید.استفاده از نخ دندان براي كودك باید به كمك والدیني كه آموزش دیده باشند، انجام پذیرد. پس از اینكه كودك مهارتكافي را بدست آورد، بهتر است تا مدتي با نظارت والدین اینكار را انجام دهد.بهتر است روزي دو بار (شبها قبل از خواب و صبحها بعد از صبحانه) از نخ دندان و مسواك استفاده كنید. در غيراینصورت حداقل قبل از خواب ابتدا از نخ دنداناستفاده كرده، سپس دندانها را مسواك كنید.
اگر هنگام مسواك زدن و نخ كشیدن دندانها، درد و خونریزي وجود داشت، جاي نگراني نیست. در اكثر مواقع با ادامه اینكار و برطرف شدن التهاب لثه درد و خونریزي هم از بين مي رود. اگر پس از یك هفته علائم برطرف نشد حتماً بیمار رابه مركز بهداشتي درماني ارجاع دهید.
نكته مهم: به جاي نخ دندان براي تمیز كردن سطوح بين دندانها ازهیچ نوع نخ دیگر یا وسایل سخت و نوكتیز مثل سنجاق و چوب كبریت استفاده نكنید. در ضمن توجه داشته باشید كه خلال دندان وسیله ایست كه به آساني به لثه آسیب ميرساند و استفاده از آن توصیه نمي شود.

فلوراید و روشهاي مختلف استفاده از آنفلوراید چیست؟
فلوراید یك ماده طبیعي است كه باعث افزایش مقاومت دندانها دربرابر پوسیدگي ميشود. این ماده معمولا از راه آب آشامیدني وكمتر از آن با غذاهاي دریایي مثل ماهي و میگو، چاي، بعضيمیوهها و… به بدن انسان ميرسد. میزان مطلوب فلوراید آبppm شامیدني *١ مي باشد. حداكثر فواید فلوراید تنها زماني حاصل ميگردد كه فلوراید مورد نیاز از راههاي مختلف (مثل مصرف دهانشویه، آب فلورایددار، مير دندان حاوي فلوراید) تامين گردد.
نحوه تأثير فلوراید بر روي دندانها :
فلورایدي كه وارد بدن ميشود، از طرق مختلف ميتواند اثر بگذارد:
مصرف فلوراید سبب ورود آن به عاج و میناي دندانهاي رویش نیافته ميشود و سبب استحكام دندان و افزایش مقاومت آن دربرابر پوسیدگي ميگردد.فلوراید مصرفي به داخل بزاق ترشح ميشود كه اگر چه غلظت بزاقي آن كم است، غلظت آن در پلاك میكروبي زیاد وده وسبب كاهش تولید اسید ميشود كه خود باعث كاهش پوسیدگيدنداني ميشود.مصرف موضعي فلوراید (دهانشویه، خمير ندان و…) باعث ورود آن به ساختمان دندان شده و در محكم شدن ساختمان دندانموثر است.فلوراید باعث كاهش بروز پوسیدگي در دندانهاي شيري به میزان ۵٠ % ميشود. – ۴٠ % و در دندااي دائمي به میزان ۶٠ -۵٠لازم به ذكر است كه افزودن فلوراید به آب آشامیدني جامعه درصورت امكانپذیر بودن، ميتواند مؤثرترین روش براي پیشگيري ازپوسیدگي دنداني باشد.
روشهاي مختلف استفاده از فلوراید:
 روشهای موضعی:
دهانشویه سديم فلوراید
خمير دندان حاوي فلوراید
ژل و وارنیش ف̽لوراید

نکته: برخی ترکیبات حاوی فلوراید با غلظت بالا مثل ژل بایدتوسط دندانپزشک و یا بهداشتکار دهان و دندان برای بیماران بکار برده شود .
ب) روشهای خوراکی:
افزودن فلوراید به آب آشامیدنی
افزودن فلوراید به نمک ، شير و ……

استفاده از قرص و قطره فلوراید
نکته: قرص و قطره فلوراید برای کودکان زیر ١٢ سال موثر بودهو باید توسط دندانپزشک تجویز گردد .
فلوروزیس چیست؟
اگر مقدار فلوراید آب آشامیدني یك منطقه بیش از اندازه باشد ،نقاط سفید رنگ ماتي روي دندانها دیده ميشود یا دندانها زرد وقهوه اي رنگ ميشوند كه به این حالت فلوروزیس مي گویند.
وقتي فلوروزیس خیلي شدید باشد، میناي دندان نرم و مانندسنگ پا، سوراخ سوراخ می شود.

نكات لازم در استفاده از دهانشویه سديم فلوراید0.2 درصد در مدارس :

هر بطري ٢۵٠ سيسي دهانشویه براي مصرف یكسال هر دانش آموز كافي است.

هفته اي یكبار حدود ۵ سيسي (به اندازه درب بطري) از دهانشویه در هر بار، مصرف ميشود.هر دانش آموز باید یك بطري مجزا داشته باشد و نام و نام خانوادگي او بر روي آن درج گردد.

پس از هر بار استفاده از دهانشویه، درب بطري محكم بسته شود.دانش آموزان اول ابتدایي بهتر است مراحل استفاده را چند بار با آب خالي تمرین كنند تا مطمئن شوید دهانشویه را قورت نميدهند.دهانشویه در طي سال تحصیلي حتما در مدرسه استفاده شود و پس از آموزش لازم به والدین در طول تعطیلات تابستاني به ایشان تحویل گردد تا دانش آموز بطور مرتب در منزل با نظارت والدین از دهانشویه استفاده نماید.در جلسات اولیاء و مربیان جهت آگاهي والدین در رابطه با نقش فلوراید در تقویت دندانها و نحوه استفاده از دهانشویه صحبت شود.محل نگهداري دهانشویه مناسب و باید به دور از نور شدید و حرارت باشد.

براي جذب بهتر و بیشتر فلوراید بهتر است دانش آموزان قبل از استفاده از دهانشویه دندانهاي خود را مسواك كنند و تا نیمساعت پس از استفاده چیزي نخورند و نیاشامند و حتي دهان خود. را با آب نشویندترجیحاً روز معیني در هفته جهت استفاده دانش آموزان تعیين ·

گردد و اگر دانش آموزي در آن روز غایب بود، حتماً روز بعد از دهانشویه استفاده كند.

نحوه استفاده از دهانشویه سديم فلوراید:
حدود ۵ سي سي از دهانشویه براي هر دانش آموز در درب بطري بریزید.براي پیشگيري از قورت دادن دهانشویه از دانش آموزان بخواهید كه دهانشویه را به داخل دهان بریزند و سرشان را كمي به طرف جلو خم كنند.

سپس باید به مدت ١ دقیقه دهانشویه را داخل دهان به گونه اي بچرخانند كه تمام سطوح دندانها با آن تماس پیدا كرده و سپس آنرا بيرون بریزند.

لازم است به دانش آموزان یادآوري گردد كه پس از مصرف دهانشویه، تا مدت نیم ساعت چیزي نخورند و نیاشامند.

نكته قابل توجه:
اگر مقدار كمي از دهانشویه قورت داده شود نگران نشوید، چون مقدار فلوراید آن ناچیز است؛ ولي اگر مقدار زیادي از آن قورت داده شود، باید:مقداري شير یا داروي ضد اسید معده (مثل شير منیزيم یا آلومینیوم ام جياس) كه از جذب فلوراید جلوگيري ميكند، به او بخورانید.دانش آموز را به مركز بهداشتي درماني ارجاع دهید.

تغذیه

تغذیه و اهمیت آن:

تغذیه و رژيم غذایي نقش مهمي در رشد و نمو دندان، سلامت بافت لثهو دهان، استحكام استخوان، جلوگيري و كنترل بیماریهاي حفره دهان دارد .

تغذیه در ٢ زمان بیشترین تأثير را بر رشد و معدني شدندندان ایفا مي كند:
١. زماني كه دندان در حال شكل گيري است (قبل از رویش دندان)
٢. پس از رویش دندان در دهاننحوه تغذیه در دوران بارداري بر شكل گيري و تكامل صحیح دندان كلسیم و ،D و C ،A مؤثر است. بنابراین نیاز به ویتامینهاي فسفر جهت شكل گيري دندااي مقاوم در این دوران وجود دارد. برطبق مطالعات بعمل آمده، بعضي از مواد غذایي نسبت به مواد دیگرخاصیت پوسیدگي زایي بیشتري دارند. از جمله آنها دسته كربوهیدراتها) این مواد وقتي با  مواد نشاسته اي و قندي) ميباشند  بزاق را تا ح5/5 PH میكروبهاي دهان در تماس باشند، ميتوانندیا كمتر كاهش دهند و آنرا اسیدي كنند. میكروبهایي هم كه در پلاك میكروبي وجود دارند، از این مواد تغذیه ميكنند. در اثر فعالیت این میكروبها نیز اسید تولید ميشود. تولید اسید تقریباً ٢ تا ۵دقیقه پس از خوردن مواد قندي شروع شده و تا حدود یك ساعت پس از آن، محیط دهان در حالت اسیدي باقي ميماند تا به حالت عادي برگردد. اسیدي كه به علت خوردن مواد قندي ايجاد ميگردد، رفته رفته میناي دندان را حل كرده و سبب پوسیدگي دندان مي شود.

نكات قابل توجه:
بين غذاهاي روزانه، بهتر است بجاي شيریني از میوه هاي تازه و  سبزيجات استفاده كنیدمصرف مواد قندي را محدود به وعده هاي اصلي غذایي (صبحانه، نهار و شام) كنید كه پس از آن شستشوي دهان انجام ميگيرد. درفاصله بين دو وعده غذایي اصلي، تا آنجا كه ممكن است، ازخوردن مواد قندي پرهیز نمایید. زیرا همانطور كه بیان شد،هر قدر دفعات خوردن مواد قندي بیشتر باشد، خطر پوسیدگي دندانها هم بیشتر مي شود.

پس از مصرف هر نوع ماده قندي، لازم است بلافاصله دندانها رامسواك كنید. در صورت عدم دسترسي، حتماً چند مرتبه دهان و دندان را با آب شستشو دهید.

گروههاي هدف
هدف نهایی از مراقبتهاي دهان و دندان ،بهبود سلامت دهان و دندان جامعه است به دلیل اینکه امکان دسترسی به همه مردم جامعه وجود ندارد و از طرف دیگر برخی از افراد جامعه در برابر بیمارهاي دهان و دندانبیشتر در معرض خطر هستند،گروه هاي خاصی از جامعه به عنوان گروه هدف با اولویت در مراقبت هاي بهداشت دهان و دندان انتخاب شده اند این گروهها شامل:
-1 مادران باردار و شیرده
-2 کودکان زیر 6 سال
-3 کودکان 6 تا 11 سال می باشند.
دلایل انتخاب گروه هاي هدف:
-1 مادران باردار و شیرده :
شیوع بیماري هاي دهان ودندان در دوران بارداري به علت تغییرات هورمونی در این دوران افزایش می یابد.عادت هاي تغذیه اي تغییر می کند و مصرف مواد قندي بیشتر می گردد تغذیه در زنان باردار براي حفظ سلامت دندان هاي آنان و دندان هاي جنین اهمیت به سزایی دارد .
-2 کودکان از تولد تا 11 سالگی :
( بروز بیماري هاي دهان و دندان به علت روش هاي غلط تغذیه کودك (شیشه شیر ،شیر مصنوعی و  اهمیت دندان هاي شیري در سلامت کودك و نقش مهم آنها در نحوه رویش و حفظ سلامت دندان هاي دایمی
عادت دادن کودکان به رعایت بهداشت دهان و دندان از سنین کودکی
شیوع پوسیدگی دندان کودکان به علت عادات تغذیه اي نادرست و عدم رعایت بهداشت دهان و دندان
اهمیت درمان به موقع دندان هاي دایمی در سنین پایین براي حفظ دندان ها در سنین بالاتر
چگونه از گروههاي هدف مراقبت کنیم؟
در این قسمت بر نحوه انجام مراقبت از گروههاي هدف مروري خواهیم کرد شایان ذکر است جهت ثبت مراقبت بهداشت دهان و دندان از گروههاي هدف فرم هاي مراقبت طراحی گردیده است.

بعضي از این شرایط عبارتند از:
١. بیماري صبحگاهي: در سه ماهه اول بارداري ممكن است صبحهانوعي حالت كسالت، تهوع و استفراغ رخ دهد كه به آن یماري صبحگاهي ميگویند. استفراغ مكرر سطوح دندان را متناوباً درمعرض اسید معده قرار ميدهد. این اسید ميتواند بافت سخت دندان را حل نموده و باعث پوسیدگي آن شود.
٢. مصرف مواد شيرین یا ترش به مقدار زیاد: اكثر خانمهاي باردار،علاقه زیادي به مصرف مواد قندي و شيریني یا مواد ترشدارند(ویار). در این دوران به علت استفاده مكرر از اینمواد دندانهایشان دچار پوسیدگي ميشوند.
٣. كاهش ظرفیت معده: در دوران بارداري بخصوص ماههاي آخر ظرفیت معده كاهش ميیابد. بنابراین به مقادیركمتر، ولي دفعات بیشتر غذا خورده و كمتر مسواك زده ميشود. بنابراین امكان تشكیل پلاك میكروبي كه عامل پوسیدگي است افزایش ميیابد.
۴. بیشتر زنان حامله در این دوران كم حوصله هستند و كمتر به بهداشت دهان و دندان خود توجه دارند.تحقیقات نشان داده است كه مادران بارداري كه داراي پوسیدگی هاي شدید ميباشند، ميتوانند پس از تولد كودك، میكروبهاي پوسیدگي زارا به دهان نوزادان خود منتقل نمایند. بنابراین در صورتی كه خانمهاي باردار رعایت بهداشت دهان و دندان را در این دوران بصورت مطلوب داشته باشند، نه تنها خود به پوسیدگي دندان وبیماري لثه دچار نخواهند شد، بلكه احتمال بروز پوسیدگي دندانيدر كودك آنها نیز به میزان زیادي كاهش مي یابد.

لذا نباید در چنين مواقعي درمان را تا زمان تولد نوزاد به تعویق انداخت. بنابراین مراجعه به دندانپزشك در برطرف كردن این مشكل ضروري و لازم مي باشد.

جهت پیشگيري از پوسیدگي دندان و بیماري لثه در دوران حاملگي،باید موارد زیر را در نظر داشته و رعایت كرد:
بهداشت دهان و دندان (استفاده مرتب از مسواك و نخ دندان و تغذیه صحیح و مناسب مراجعه به دندانپزشك در طي بارداري.

دستورعمل تکمیل فرم مراقبت دهان و دندان مادران باردار همراه با سایر مراقبت هایی که از مادر باردار در هر بار مراجعه او انجام می دهید،لازم است از وضعیت دهان ودندان وي نیز اطلاع داشته باشید که اگر مادري در هر زمانی از بارداري دچار دندان درد یا بیماري لثه
شد،او را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع و آموزش هاي لازم را در هر مورد به او بدهید در سه زمان مشخص یعنی ماه سوم،پنجم و هفتم بارداري لازم است معاینه دقیق و کاملی از دهان ،دندانها،لثه و زبان مادر طبق روش معاینه انجام گیرد  وضعیت دندان ها و لثه را در همان ماه مربوطه ثبت کنید بجز موارد ارجاع که در موارد لزوم انجام می دهید ، لازم است هر مادر باردار حداقل یک بار در دوران حاملگی توسط دندانپزشک یا بهداشتکار دهان و دندان معاینه شود در قسمت شکل دندان ها،دندان پوسیده را با مداد مشکی کاملا سیاه کنید بزنید اگر مادر التهاب لثه دارد ، در قسمت دارد علامت (×) دندان هاي کشیده یا افتاده را علامت ضربدرضربدر بزنید و اگر هیچگونه بیماري لثه ندارددر قسمت ندارد علامت ضربدر بزنید در صورت وجود هر گونه بیماري(پوسیدگی دندان،،بیماري لثه،جرم،زخم در هر قسمتی از هان و … ) ضمن ارائه آموزش هاي لازم اورا به مرکز بهداشتی درمانی داراي واحد بهداشت دهان ودندان ارجاع دهید در مورد قرمزي ،تورم و خونریزي لثه ، ابتدا روش صحیح مسواك زدن و نخ کشیدن را به بیمار آموزش دهید7 روز رعایت دقیق موارد آموزش داده شده مجددا لثه اورا معاینه کنید در صورتی که تورم و – و پس از 10خونریزي هنوز برطرف نشده باشداورا ارجاع دهید.اگر براي مادر بارداري که شما به علت بیماري لثه ارجاع داده اید، جرمگیري انجام شود باید در قسمت مربوط بزنید و ماه انجام جرمگیري را در زیرآن ثبت کنید اگر جرمگیري  به جرمگیري انجام شد بلی را علامت بزنید و علت عدم انجام را بنویسید  انجام نشده باشد خیر را علامت اگر بیمار را به هر دلیلی ارجاع دادید پس خوراند و خدمات درمانی انجام شده را برروي فرم مربوطه واردکنید دندان پرشده را کنار دندانی که علامت پوسیده خورده است کلمه ترمیم شده،و در صورتی که دندان بزنیدپوسیده کشیده شده روي آن علامت پس از معاینه اگر نیاز به درمان وجود داشت اورا ارجاع و مرتبا پیگیري کنید به طور کلی ، از آنجا که مادران از انجام کارهاي درمانی دندانپزشکی در دوران بارداري واهمه دارند،لازم است آنها را جهت درمانهاي ضروري نظیر جرمگیري پر کردن دندان و … تشویق کنید.
در صفحه دوم فرم مراقبت از مادر باردار در جدول آموزشی ردیف دوم آموزش بهداشت دهان و دندان بهمادر را ثبت کنید بهتر است در اولین مراجعه مادر ،روش صحیح مسواك زدن و نخ کشیدن دندان هاآموزش داده شود همچنین در مورد اینکه در این دوران لثه ها و دندان هاي مادر بیشتر در معرض بیماري است ، آموزش دهید استفاده مناسب از مواد قندي از نکات مهم دیگر در این آموزش است در جلسات بعدي رعایت بهداشت دهان و دندان مادر را کنترل کنید و اگر نقصی وجود دارد اصلاح کنید همچنین اگرتورم و خونریزي از لثه یا تهوع و استفراغ وجود دارد،آموزش هاي مربوطه داده شود  انجام آموزش هاي مکرر بخصوص در مورد رعایت بهداشت دهان و دندان در دوران بارداري،مادر را به داشتن دهانی سالم تشویق می کند در هر بار آموزش در ردیف بهداشت دهان ودندان جدول آموزشی،در ماه مربوط علامت بگذارید

نكات مهم در زمینه رعایت بهداشت دهان و دندان در زمان بارداري:
به خانمها توصیه نمایید قبل از باردار شدن با مراجعه به دندانپزشك از سلامت دندانها و لثه هاي خود مطمئن شوند و درصورت وجود پوسیدگي دندان یا بیماري لثهاي، سریعاً براي درمان آن اقدام نمایند؛ چون كوتاهي در این امر سبب تشدیدبیماري در ایام حاملگي خواهد شد.در دوران بارداري رعایت بهداشت دهان و دندان (استفاده از مسواك و نخ دندان و دهانشویه) بطور منظم انجام دهند و
خونریزي یا حالت تهوع نباید مانع عمل مسواك زدن و یااستفاده از نخ دندان گردد.در صورت بروز استفراغ، دهان به دقت با آب شسته شده و سپس مسواك زده شود.استفاده از تغذیه مناسب در دوران بارداري فراموش نشود. مراجعه به مركز بهداشتي درماني در هر سه ماهه بارداري انجام گردد.
درمانهاي اورژانس دندانپزشكي در هر دوره از حاملگي ميتواند انجام شود. بنابراین چنين بیماراني باید سریعاً به مركز بهداشتي درماني ارجاع شوند.استفاده از بعضي داروها در دوران بارداري مي تواند باعث ايجاد نقایص دنداني صورتي مثل شكاف لب و كام، بد رنگ شدندندانها و … گردد. بنابراین مصرف هر گونه دارو باید بانظارت پزشك و یا دندانپزشك باشد.در سه ماهه اول بارداري، مادر از كسالتهایي چون تهوع و استفراغ صبحگاهي و بيمیلي به غذا رنج مي برد و در ایندوران بافتهاي بدن جنين تشكیل مي شود و به تحریكات مختلف بسیار حساس است و احتمال سقط جنين زیاد مي باشد. بنابراین درمانهاي دندانپزشكي طولاني مدت بهتر است در این دوران انجام نشود. بهترین زمان جهت انجام درمانهاي دندانپزشكي سه ماههدوم بارداري مي باشد. در سه ماهه سوم بارداري به دلیل
افزایش وزن جنين، خانم باردار نميتواند به مدت طولاني درحالت خوابیده به پشت روي صندلي دندانپزشكي قرار گيرد؛بنابراین فقط درمانهاي كوتاه مدت و اورژانس انجام ميشود.
در سه ماهه سوم بارداري باید به مادر نكات لازم در مورد چگونگي رویش دندانهاي نوزاد، مراقبتهاي منزل و زمان مراجعه جهت معاینه دندانپزشكي نوزاد اشاره گردد. همچنين مادران نیز باید پس از زايمان، توسط دندانپزشك معاینه گردند تا ترمیم دندانهایي كه در دوران بارداري به تعویق افتاده است انجام شود.

دستور عمل تکمیل فرم مراقبت دهان و دندان مادران شیرده( پس از زایمان )
تقریباً پس از زایمان هنوز شرایط دهان مادر شبیه دوران بارداري است .یعنی لثه مستعد بیماري میباشد،وچون بسیاري از پوسیدگی هاي دندانی در دوران بارداري معالجه نمی شوند، امکان پیشرفت پوسیدگی دندانهاي مادر در این دوران بیشتر خواهد بود. به همین دلیل لازم است دهان و دندان مادر پس از زایمان به دقت توسط شما معاینه شود، این کار براي کلیه مادران پس از زایمان (چه کودك او زنده باشد یا نباشد)در دومرتبه انجام می گیرد یک بار از اول زایمان تا سه ماه بعد از زایمان و بار دوم از سه ماه تا یک سال پس اززایمان نتیجه معاینه خود را در شکل هاي دندانی در زیر جدول مراجعات مادر ثبت کنید دندان پوسیده را بامشخص نمائید همچنین وجود التهاب لثه (×) مداد مشکی کاملا سیاه ،دندان افتاده یا کشیده شده را باعلامت در قسمت ندارد ثبت کنید در صورت وجود × در قسمت دارد و عدم التهاب لثه را باعلامت × را باعلامت التهاب لثه یا جرم یا هر بیماري دیگر و نیز در صورت وجود پوسیدگی در دندان ها،مادر را به مرکز بهداشتی درمانی داراي واحد بهداشت دهان و دندان ارجاع دهید،سپس طبق دستور عمل ارجاع وضعیت اورا پیگیري کنید.

توصیه :
استفاده از مسواك و خمير دندان فلوراید دار حداقل روزي دو باربه همراه نخ دندان و مراجعه حداقل ۶ ماه یكبار به دندانپزشك یا بهداشت كار دهان و دندان در پیشگيري از بیماري لثه و دندان بسیار مؤثر می باشد.

كودكان صفر تا ٢ سال
مراقبت دهان و دندان كودكان صفر تا ٢ سال:
در حدود ۶ ماهگي، اولين دنداني كه در دهان شيرخوار ظاهر ميشود،معمولا دندان پیشين فك پایين مي باشد.
رویش دندان:
دندان درآوردن یك مرحله طبیعي از زندگي کودک است و در اكثرعلائم دندان – موارد درد و ناراحتي به همراه ندارد درآوردن به شرح ذیل است:
قرمزي و التهاب لثه در ناحیه جلویي فك پایين
برجستگي لثه و خارش در همين ناحیه
افزایش بزاق و خارج شدن آب از دهان شيرخوار
ناراحتي و گریه زیاد
بيخوابي
نوك زدن دندان از لاي لثه

در صورت بروز علائمي مثل تب، دل درد یا اسهال، كودك را باید به پزشك ارجاع داد. هنگام رویش دندانها معمولا احساس خارش سبب می شود كودك هر چیزي را به دهان خود وارد كند كه ممكن است ازاین طریق به علت آلودگي دچار علائم بالا گردد.بهترین كار براي كمك به رویش دندانها، تمیز نگه داشتن لثه توسط دادن دندانك نرم و تمیز و  پارچه یا گاز تمیز و مرطوب سرد براي گاز گرفتن به شيرخوار می باشد.

– مي توان از آن همچنين در صورت دسترسي به مسواك انگشتيبراي ماساژ لثه (روي ناحیه اي كه دندان در حال رویش یافتن است)
– مسواك انگشتي وسیله ایست ساده و مؤثر جهت كمك به رعایت بهداشت دهان ودندان و ماساژ لثه در هنگام رویش دندانها كه از زمان تولد تا سن ٣ سالگيقابل استفاده ميباشد. برخي مزایاي مسواك انگشتي عبارتند از:
– پس از استفاده با مایع ظرفشویي قابل شستشو است.

– در آب جوش،استریل شده و قابل فریز كردن نیز ميباشد.
– از حجم كمي برخوردار بوده و براحتي قابل حمل ميباشد.

با حركات ملايم چرخشي استفاده نمود كه از درد و ناراحتي كودك لازم به ذكر است كه مسواك انگشتي سرد ميكاهددقیقه درون فریزر قرار داده شده روي لثه اي كه بدلیل رویش دندان زیر آن، داراي درد و ناراحتي است،ميتواند موقتاً درد را برطرف نماید.

از ماه ششم تولد، هر بار كه كودك براي پایش رشد آورده ميشود،رویش دندانها بررسي و با جدول رویش دندانها مقایسه ميگردد. اگر
رویش بیشتر از ٩ ماه تأخير داشته باشد باید كودك به مركز بهداشتي درماني ارجاع شود.
لازم به تذكر است كه علاوه بر سه ماهه آخر بارداري كه ذكرگردید، از ماه سوم تولد كودك، باید درباره مشكلات مربوط به دندان درآوردن كودك با مادر صحبت شود تا در صورت بروز ناراحتي نگران نشود.

نحوه تمیزكردن لثه و دندانهاي شيرخوار:
تمیز كردن لثهها حتي قبل از رویش دندانها توصیه شده است. نحوه تمیزكردن دندان كودك به این صورت است:
راحتترین راه جهت تمیز كردن دندانهاي شيرخوار این است كه كودك را در حالیكه سرش به سمت بدن شما و پاهایش از شما دورمي باشد، در آغوش خود بخوابانید .براي باز كردن دهان كودك بهتر است انگشت سبابه خود را به گونه شيرخوار به آهستگي فشار دهید تا فك پایين باز شود.یك تكه گاز تمیز را دور انگشت سبابه پیچیده و لثه بالا و یا در صورت دسترسي – پایين را به آهستگي تمیز نماییدبه مسواك انگشتي، آنرا روي انگشت اشاره قرار دهید و به آرامي و با حركات ملايم، دهان كودك را تمیز كنید.فشار به اندازه كافي وارد كنید تا پلاك میكروبي برداشته شود.اینكار را دو بار در روز بعد از اولين و آخرین وعده غذایي انجام دهید كه روي هم رفته ٢ دقیقه بیشتر طول نميكشد.

آشنایي با سندرم شیشه شير:
سندرم شیشه شير که با پوسیدگي وسیع دندانهاي جلویي فك بالا واولين آسیاهای شيری نمایان می گردد، معمولا ظرف مدتی پس از رویشآنها ايجاد می شود. علت اصلی این نوع پوسیدگي ها تغذیه شيرخواربا شیشه شير یا شیشه محتوی آب قند هنگام خواب می باشد. در زمانخواب علاوه بر اینکه جریان بزاق کم می شود شير برای مدت طولانی بين دندانها و لب بالا قرار گرفته و چون این ماده غذایی محیط مناسبی برای رشد میکروبها است دندانها به سرعت دچار پوسیدگی میشوند. بهتر است به مادران توصیه نمایید که دندانها را پس از شيردادن با گاز یا دستمال مرطوب تمیز نمایند.

براي پیشگيري از سندرم شیشه شير، نكات ذیل را به مادر گوشزد نمایید:
در خواب ویا از شب تا صبح، سینه خود یا پستانك شیشه شير را به مدت طولاني و به دفعات مكرر در دهان شيرخوار قرارندهد.
پستانك كودك را به عسل و مواد شيرین آغشته ننماید. شير مادر براي سلامت دندانهاي كودك بهتر است و خطر ايجاد پوسیدگي در اثر مواد قندي موجود در شير مادر خیلي كمتر ميباشد.از دادن آب قند و چاي شيرین به كودك خودداري نماید. هنگام شير دادن تا حد مكان كودك را بصورت عمودي بنشاند. پس از سن ۶ ماهگي، بعد از هر نوبت شير دادن، بخصوص در طول شب مقدار كمي آب به كودك دهد تا دهانش تمیز شود.اگر بنا به نظر پزشك، كودك از شیشه شير استفاده ميكند، سوراخ سر شیشه باید تا حد امكان تنگ باشد تا عضلات وماهیچههاي كودك هنگام مكیدن شير تقویت گردد.هر چه زودتر مهارت نوشیدن با استكان یا فنجان را به كودك آموزش دهد.
از شیشه شير یا پستانك به عنوان وسیله آرام كردن یا گول زدن كودك استفاده نشود.
حداقل دو بار در روز دندانهاي شيرخوار را با پارچه نرم و تمیز و یا گاز طبق آنچه عنوان شد تمیز نماید.پوسیدگي سریع دندانها باعث ايجاد عفونت در دندانها و مشكلات ناشياز آن ميشود. همچنين عادت مضري را در كودك ايجاد ميكند كه مطابقاین عادات، زبان هنگام بلع بين دندانهاي جلویي بالا و پایين قرارميگيرد كه باعث كج شدن دندانها در آینده خواهد شد. پوسیدگي سریع دنداها سبب ترس از دندانپزشكي نیز ميشود؛ چرا كه كودك در سنين خیلي پایين، كشیدن یا ترمیم دندان را باید تجربه نماید.
تأثير قطره آهن بر روی دندانهای کودکان:
قطره آهن برروی ساختمان دندانهای کودک اثر ميگذارد و در صورتاستفاده نادرست از آن، تغیير رنگی را در دندانهای جلو خواهیم برای جلوگيری از این تأثير، توصیه ميشود حتماً  دیدقبل و بعد از دادن قطره آهن دندانهای کودک مسواک زده شود، سپس قطره آهن در قسمت عقب دهان کودک چکانده شود و در صورت در دسترسنبودن مسواک، پس از دادن قطره، مادر به شيرخوار شير و به کودکان بزرگتر آب بدهد.

آموزش نحوه مسواك زدن براي كودكان ١ تا ٢ ساله:
بهترین روش مسواك زدن براي كودكان این گروه سني، روش افقي است.در این روش، مسواك بطور افقي بر روي سطح داخلي و خارجي وجونده دندانها گذارده شده و با حركت مالشي، به جلو و عقب حركت داده مي شود. توصیه ميشود كه در این دوران كودك حتماً با
مسواك آشنا شود. در حدود ٢ سالگي استفاده از خمير دندان را اگر كودك قادر به نگهداري خمير – ميتوان شروع نموددندان در دهان است، براي هر بار مسواك زدن ، اندكي از آناستفاده شود؛ در غير اینصورت بهتر است مسواك زدن بدون خمير دندان انجام گيرد.

بیشتر كودكان از تقلید پدر و مادر خود حين مسواك زدن لذت ميبرند؛ ولي به تنهایي قادر به انجام صحیح این كار نیستند. براي مسواك زدن دندانهاي كودك، بهتر است پدر یا مادر روي زمين بنشیند وپاهاي خود را در مقابل كودك دراز نماید و كودك را بين پاهاي خودبه گونه اي قرار دهد كه بازوها و پاهاي كودك توسط والدین كنترل ميشود. والدین باید این كار را در زمان مشخصي انجام دهند و تاحد امكان كودك خود را تشویق نمایند.

در اولین مراقبت هر نوزاد و هنگام تشکیل پرونده مراقبت کودك باید دهان کودك را با ملایمت کامل و با دقت معاینه نمود و در صورت برخورد با دندانهاي نوزادي ، کودك را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع دهید.

درصورتیكه والدین براي تغذیه نوزاد و شيرخوار مجبور به استفادهاز شیشه شير باشند ، انتخاب نوع شیشه و سرشیشه براي این كودكان بسیار مهم ميباشد. باید به مادران آگاهي داد كه براي این نوزادان شیشه و سرشیشه هاي مخصوصي ارائه گردیده كه در دسترس همگان است. ولي بطور كلي شیشه و سرشیشه مخصوص نوزادان و شيرخواران داراي شكاف كام و لب باید داراي خصوصیات زیر باشد:سرشیشه یا پستانك باید حتي الامكان طویل باشد. پستانك نرم و بقدر كافي ضخیم باشد. سوراخ نوك پستانك باید قدري پایينتر از معمول به طرف زبان باشد.
شیشه محتوي شير از جنس پلاستیك نرم و مدرج باشد. مادر باید بداند بهترین وضعیت نگهداري نوزادوشيرخوار در حين شيرخوردن از شیشه شير، نگهداري كودك با یك زاویه ٣٠ الي ۴۵ درجه وترجیحاً در آغوش چپ مادر ميباشد و شير باید از طریق پستانك مستقیماً به قسمت عقب دهان رانده شود.مادر باید بداند كه برگشت شير از طریق بیني و یا استفراغ كودك اهمیتي ندارد، ولي بهتر است در صورت بروز این حالت، تغذیه را براي لحظاتي متوقف نمود تا نوزاد و شيرخوار فرصتي براي باز كردن راه هوایي خود پیدا كرده و براي تغذیه مجدد آماده شود.بطور كلي هنگام مواجه شدن با اینگونه بیماران، ضمن توجیه والدین و آموزش نكات بالا، بیمار را حتماً به مركز بهداشتي درماني ارجاع نمایید.

كودكان ٣ تا ۵ سال
مراقبت دهان و دندان كودكان ٣ تا ۵ سال:

از دیگر عوامل ايجاد پوسیدگي، مصرف غذاهاي حاوي شكر ميباشد. پس از مصرف شيرینيجات، در مدت ٢ تا ۵ دقیقه بعد، میكروبها از موادقندي استفاده كرده و اسید تولید ميكنند. به همين خاطر باید توجهداشت كه تعداد دفعات مصرف مواد قندي خطرناكتر از حجم ماده قندي است كه در یك وعده مصرف ميشود. با هربار مصرف مواد قندي،ما ابتدا به میكروبهاي دهان خود غذا ميدهیم. منظور از مواد
قندي الزاماً شيرینيجات نیستند؛ همه نوع مواد غذایي كه دارايمقداري مواد قندي باشند، اگر مزه شيرین هم نداشته باشند،بعنوان مواد قندي شناخته ميشوند. نكته مهم تغذیه اي كه بایدروشن شود این است كه كودك چند بار در روز از مواد قندياستفاده ميكند و پس از خوردن، این مواد چه مدت در تماس بادندان باقي ميمانند. بنابراین نباید از شيریني و شكلات بعنوانجایزه یا پاداش براي كودك استفاده كرد. در این زمینه نكات زیرقابل توجه هستند:
خوردن غذاهاي سفت و حاوي فیبر به علت تحریك غدد بزاقي و كمك به پاك شدن مواد غذایي از سطوح دندانی براي كودكمفید است.
مصرف شيرینيجات باید هنگام صرف وعدههاي اصلي غذا صورت گيرد. كودكان را تشویق كنید پس از هر بار استفاده از مواد قندي، مسواك بزنند. اگر نشد حداقل آب در دهانشانبگردانند.شيرینيهاي چسبنده را از رژيم غذایي كودك حذف كنید. مادران باید به قند زیاد موجود در شربتهاي دارویي كودكان و اثرات مخرب آن روي دندانهاي كودك توجه نمایند.
آموزش نحوه مسواك زدن براي كودكان پیش دبستاني3تا 5 ساله:
والدیني كه كودك ٣ تا ۵ ساله دارند احساس ميكنند فرزندشان دراین محدودة سني مهارتهاي لازم را براي تمیز نمودن دندانهایش بدستآورده ؛ در صورتیكه نقش اصلي رعایت بهداشت دهان و دندان  این سنين معمولا زمان  كودكان به عهده والدین است شروع استفاده از نخ دندان ميباشد. استفاده از نخ دندان براينواحي بين دنداني با تماس نزدیك ضروري است. البته در دوره دندانهاي شيري، نخ دندان تنها براي دندانهاي خلفي توصیه ميشود.

نحوه آموزش صحیح براي تمیزكردن دندانهاي كودك :

در این حالت یکیاز والدین پشت سر كودك در حالي قرار ميگيرد كه هر دو به یك جهت كودك در این حالت سر خود را به سمت نگاه ميكنند

عقب ميبرد و به بازوي چپ پدر یا مادر تكیه ميكند. در این زمانگونه كودك با همان دست كنار زده شده و از دست دیگر براي مسواكزدن دندانها استفاده ميشود. براي این كار باید مسواك با ملايمت وبه آرامي روي سطوح داخلي، خارجي و جونده دندانها بطور افقي به حركت درآید. این موقعیت براي آموزش استفاده از نخ دندان نیزكارآیي دارد.

بسیاري از والدین براي مسواك زدن دندانهاي فرزندشان، در مقابل وي قرار ميگيرند كه باعث اضطراب كودك شده و سر او نیز بدون حمایت ميماند. بنابراین باید والدین را از این روش منع نمود. دراین دوره سني به شرط قورت ندادن خمير دندان، ميتوان از خمير دندان حاوي فلوراید استفاده نمود. به هیچ وجه براي مسواك كردن دندان كودك از خشونت استفاده نكنید؛ بلكه باید با آموزش و تشویق مداوم كودك او را راضي نمود. براي آموزش كودكان بهتر است والدین در حضور فرزندانشان دندانهاي خود را مسواك بزنند. جهت اطمینان از آموزش صحیح كودك، ميتوان در پایان از كودك خواست تا در حضور یکی از والدین مسواك بزند.

از سن ٢ سالگي تا پایان ۵ سالگي، مراقبت از دهان و دندان كودكباید در برنامه رسمي پایش رشد كودكان منظور شود. بنابراین در هر بار مراجعه، وضعیت دهان و دندان كودك بررسي و در پروندهمراقبت كودك ثبت ميگردد و حتماً توصیه هاي بهداشتي مربوطه به والدین ارائه می شود.

دستور عمل تكمیل فرم مراقبت دهان و دندان كودكان زیر۶ سال:
مراقبت از كودك زیر ۶ سال به چند دوره تقسیم مي شود:
اولين مراقبت دهان نوزاد در طي اولين بار مراقبت عمومي او (تا روز دهم) انجام مي گيرد.در این مراقبت دهان او را به دقت معاینه كنید و اگر ناهنجاري در دهان او باشد (شكاف لب، شكاف كام یا دندان نوزادي) او را به مركز بهداشتي درماني ارجاع دهید.
نحوة تمیز كردن لثه كودك را تا پیش از دندان درآوردن به مادر آموزش دهید.آموزشهاي مخصوص این دوران شامل تغذیه با شير مادر و اثرات مثبت آن بر روي فك و دندانها، عدم استفاده از آب قند،مایعات شيرین، شیشه شير و پستانك و … را به مادر دقیقاًتوضیح دهید.
از ماه سوم تولد كودك درباره دندان درآوردن كودك، به مادر آموزشها لازم را بدهید.از هنگام رویش اولين دندان شيري كودك كه معمولا در حدود ۶ ماهگي است، نحوه تمیز كردن دندانهاي كودك را به مادر آموزش دهید. این كار را باید به طور عملي انجام دهید تا مادر آنرابخوبي یاد بگيرد. دقت كنید كه دستهاي شما در هنگام معاینه كودك و آموزش دادن، كاملا تمیز باشد.همچنين از ماه ششم تولد كودك به بعد، در هنگام پایش رشد، رویش دندانها را بررسي و با جدول رویش دندانها مقایسه كنید.این جدول شما را در یافتن زمان تأخير رویش دندان كمك مي كند. مثلا دندان پیش میاني پایين كه در سن حدود ۶ تا ٨ ماهگي رویشمی یابد، اگر تا ١٧ ماهگي رویش نكرده باشد (یعني از ٨ماهگي، ٩ ماه تأخير داشته است) نیاز به ارجاع دارد. همینطوردر مورد سایر دندانهاي شيري، حداكثر زماني را كه شما ميتوانید منتظر رویش دندان باشید، در جدول نوشته شده است.
اگر تا این زمان هنوز دندان كودك رویش نكرده، در مربع سمت راست همان دندان، علامت ضربدر گذاشته، كودك را به مركز بهداشتي
درماني داراي واحد بهداشت دهان و دندان ارجاع دهید.در قسمت پایين صفحه، ۴ شكل دنداني وجود دارد كه لازم است از دو سالگي تا پنج سالگي، سالي یكبار معاینه دقیق دهان ودندانهاي كودك بعمل آید و وضعیت دنداني وي در فرم ثبت گردد.دندان پوسیده را با مداد مشكي كاملا سیاه كنید و دندانكشیده یا افتاده را علامت ضربدر بزنید.در صورت وجود پوسیدگي دندان، كودك را به مركز ارجاع دهید. طبق دستور عمل ارجاع، وضعیت را پیگيري كنید. توصیه هاي لازمدر مورد اهمیت دندانهاي شيري، مسواك زدن، نخ كشیدن، تغذیه صحیح، اثر مكیدن انگشت، اهمیت دندان ۶ و … را در طي این سالها به والدین و سپس به خود كودك آموزش دهید.

کودکان 6 تا 11 سال
مراقبت دهان و دندان كودكان ۶ تا ١١ سال:
در این دوره سني دندانهاي شيري كودكان به تدریج مي افتند ودندانهاي دائمي رویش ميیابند. اگر دندانهاي دائمي صدمه ببینند و
از بين بروند، جانشیني نخواهند داشت. بنابراین نگهداري ازدندانهاي دائمي مخصوصاً از همين دوره سني بسیار با اهمیت است. در این
دوره نكات زیر را مكرراً به كودكان و والدین آنان باید یادآورينمود:ضرورت و روش درست مسواك كردن و نخ كشیدن دندانها مصرف صحیح مواد قندي هر كودك ۶ تا ١١ ساله، حداقل سالي یك بار از نظر دهان و دندانباید كنترل شود. نتیجه معاینات كودك باید هر بار ثبت شده وآموزشهاي لازم داده شود و در صورت بروز مشكلات زیر، به مركزبهداشتي درماني ارجاع شود:
باقي ماندن دندانهاي شيري یا تأخير بیشتر از ٢ سال در رویش دندانهاي دائمي

وجود ضایعه مشكوك در لبها، گونه ها یا دهان

وجود پوسیدگي در دندانهاي آسیاي شيري

وجود پوسیدگي در دندانهاي دائمي
وجود علائم بیماري لثه
وجود جرم دنداني
وجود درد دندان (پس از دادن مسكن طبق جدول دارویي)
همانگونه كه در فصل اول توضیح داده شد، كودكان ۶ تا ١١ سال،گروه هدف برنامه كشوري سلامت دهان و دندان مي باشند و استفاده از دهانشویه سديم فلوراید نیز جزء بخش پیشگيري این برنامه ميباشد كه به تفصیل در فصل روشهاي پیشگيري از پوسیدگي دندان و بیماري لثه، شرح داده شده است.

نمونه فرم ارائه شده مربوط به مراقبت دهان و دندانگروه سنی 6تا11سال

دستور عمل تكمیل فرم مراقبت دهان و دندان كودكان ۶ تا ١١ سال :
این فرم تقریباً شبیه فرم كودكان زیر ۶ سال است. در بالاي صفحه جدول تأخير در رویش دندانهاي دائمي بر حسب سال قرار دارد. اگردنداني دیرتر از زمان مشخص شده رویش كند، نیاز به ارجاع دارد.به عنوان مثال دندان پیش میاني پایين كه باید در ۶ تا ٧ سالگيرویش كند، اگر تا ٩ سالگي رویش نكرده باشد، در قسمت مربع سمت راست مربوط به همان دندان علامت ضربدر بگذارید و كودك را ارجاع دهید. شكلهاي زیر جدول، وضعیت دندانهاي شيري و دائمي را نشان ميدهد. وضعیت دندانهاي دائمي را در قسمت بيرون و دندانهاي شيري رادر قسمت داخل ثبت كنید. دندان پوسیده را كاملا سیاه، دندان كشیده شده یا افتاده را هم با علامت ضربدر مشخص كنید. در صورت وجودپوسیدگی در دندانهاي شیري و دائمی کودك را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع دهید.چون در این دوران،دنداهاي شيري كودك در حال افتادن و دندانهايدائمي در حال رویش است، وضعیت هر دو سري دنداني باید ثبت شود.
اگر دندان شيري افتاده و دندان دائمي رویش كرده، وضعیت آنرا برروي شكل بيروني علامت بزنید. اگر هنوز دندان شيري نیفتاده ودندان دائمي هم بيرون نیامده، وضعیت دندان شيري را بر روي شكلداخلي مشخص كنید. اگر هم دندان شيري و هم دندان دائمي موجوداست، مثلا دندان شماره ١ از طرف داخل دهان در آمده و دندان پیشمیاني شيري هم هنوز در دهان باقیمانده، مشخصات هر دو را ثبتكنید و كودك را به مركز بهداشتي درماني جهت كشیدن فوري دندانشيري ارجاع دهید.پس از برگشت برگه ارجاع، خدمت درماني انجام شده را برروي فرمكودك وارد كنید. جهت ثبت دندان پر شده، كنار دنداني كه علامت پوسیده خورده است، كلمه ترمیم شده درج كنید.براي مراقبت از كودكان در این گروه سني لازم است از ۶ سالگي تا١١ سالگي، سالي یكبار معاینه دهان و دندان بعمل آید و وضعیت
دنداني در فرم به ثبت برسد.

شناسنامه سلامت و نحوه مراقبت و ارجاع کودکان بدو ورود به دبستان:
لازم است وضعیت دهان و دندان كودكان بدو ورود به دبستان درشناسنامه سلامت دانش آموز ثبت گردد كه این امر در مدارس شهري توسط مربي بهداشت و در مدارس روستایي توسط بهورز انجام مي شود.

دستورعمل تکمیل فرم ثبت وضعیت سلامت دهان و دندان:
بخش ارزیابي مقدماتي:
وضعیت سلامت دهان و دندان:
در این بخش، مربي بهداشت/ بهورز پس از معاینه دهان و دندان كودك،با توجه به علائم زیر وضعیت دنداني را بر روي شكل دنداني، درستون مقابل مشخص مي كند:
با دایره توپر) ) ● : ١- دندان پوسیده

(با علامت ضربدر)*:2-دندان کشیده شده
(با علامت تیك) : ٣- دندان ترمیم شده
با توجه به اینكه گاهاً ممكن است در زمان مراجعه كودك، هنوزدندان ۶ رویش پیدا نكرده باشد، لذا لازم است در این خصوص در
صورتیكه در دهان، دندان ۶ موجود بوده و سالم است، حتماً با علامت) همانند شكل مشخص گردد. بنابراین اگر این دندان Öo یا oÖ (
هنوز رویش نیافته باشد و در دهان موجود نباشد، هیچ علامتي گزارده نمي-شود. قابل ذكر است كه ثبت وضعیت پوسیده، كشیده و
ترمیم شده دندان ۶، بر اساس شماره هاي ١ تا ٣ انجام مي گيرد.
توجه:
علائم دندان كشیده شده: دنداني كه در نتیجه پوسیدگي كشیده شده یا افتاده باشد.
علائم دندان ترمیم شده: دندان پوسیده اي كه با مواد پركردني همرنگ دندان یا غير همرنگ پر شده است و یا به هر نحودیگري مثل روكش ترمیم شده باشد.
نتیجه وضعیت سلامت دندانها:
این بخش با توجه به نتیجه حاصل از ثبت وضعیت دندانها در بخش اولبه شرح زیر تكمیل مي شود:
١. در صورتیكه كودك مشكل دنداني ندارد، در محل نتیجه، علامت(-) در زیر همان عنوان ثبت مي گردد.
٢. در صورتیكه كودك مشكل دارد، ثبت نتیجه (+) به شرح زیراست:
با توجه به تفاهم انجام گرفته بر اساس معیارهاي زیر، كودك حتماً قبل از مهر شدن شناسنامه سلامتش، باید با تكمیل فرمارجاع، به واحد دندانپزشكي ارجاع داده شود و پس از تأمين نیاز درماني واقعي توسط دندانپزشك، در صورت نیاز به خدمت كشیدن باید آن خدمت ارائه گردد و در فرم ارجاع وشناسنامه ثبت شود. سپس والدین و كودك مجدداً به پایگاه سنجش مراجعه كرده و پس از كنترل شناسنامه توسط مربي بهداشت/ بهورز، شناسنامه مهر شده و بعد كودك براي ثبت نام مي تواند به مدرسه مراجعه كند.
معیارهاي ارجاع:
الف – بیش از دو سوم تاج دندان بر اثر پوسیدگي از دسترفته باشد.
ب – سابقه عفونت دنداني داشته و هیچ درماني براي آندندان پوسیده انجام نشده است. حتي در حال حاضر ممكن استآثاري از عفونت دنداني از جمله فیستول (دهانه خروجي چرك آبسه دنداني كه بر روي لثه زیر دندان پوسیده ايجادمي شود) و یا تورم آبسه اي موجود نباشد كه این موردرا باید از والدین سؤال كرد

ج – در حال حاضر بر اثر وجود پوسیدگي شدید دنداني،كودك دچار آبسه دنداني (وجود تورم بر روي لثه و یا برروي صورت) شده است و گاهاً همراه با فیستول مي باشد كه براحتي قابل مشاهده و تشخیص مي باشد.
د – وجود ریشه دنداني باقیمانده در لثه كه در اثرپوسیدگي زیاد، تاج دندان بطور كامل از دست رفته است.
نكته مهم: كودكاني كه معیارهاي مذكور در آنها دیده شود، جزءمواردي هستند كه حتماً باید به دندانپزشك ارجاع داده شوند تادر صورت تشخیص دندانپزشك و تأیید نیاز به كشیدن دندان این خدمت ارائه شود و پس از آن شناسنامه سلامت دانش آموز مهر ميگردد.
وضعیت سلامت لثه: 
وضعیت سلامت لثه در سه بخش بررسي مي شود:
١. لثه سالم
٢. لثه ملتهب
٣. وجود جرم دنداني
در صورتیكه لثه سالم باشد، نتیجه با علامت (-) ثبت مي شود و اگرلثه ملتهب باشد، علامت (+) نوشته شده و در صورتیكه جرم بر روي
دندان مشاهده گردد علامت (+) زده شود و در غير این صورت، علامت(-) ثبت مي گردد.
نكته مهم: در صورتیكه بر روي دندااي كودك جرم دنداني مشاهده شد، باید حتماً به دندانپزشك ارجاع داده شود تا در صورت تشخیصدندانپزشك و تأیید وجود جرم دنداني، جرم گيري انجام گردد و پساز ارائه این خدمت، شناسنامه سلامت دانش آموز مهر گردد.
راهنماي دندانها:
در این بخش نماي دندانهاي شيري و دائمي جهت یادآوري و راهنما،براي مربي/ بهورز ترسیم شده است.
١. بخش دندانهاي دائمي با شماره گذاري مشخص مي شوند (از.( دندانهاي جلو به سمت دندانهاي عقب، یعني از ١ تا ٧٢. بخش دندانهاي شيري كه در قوس داخلي دندانهاي داخلي كشیده شدهاند و با حروف علامت گذاري مي شوند (از دندانهاي جلو بسمت
(E و D ،C ،B ،A دندانهاي عقب یعنيتوصیه هاي بهداشتي كه باید آموزش داده شوند:
در این بخش، در طي سال تحصیلي انتظار مي رود در دوره ابتدایي،در هر پایه عناوین آموزشي مشخص شده با توجه به مطالب آموزشي
تهیه شده كه در اختیار مدارس مي باشد (كتاب راهنماي آموزش فعال، فلیپ چارت و …) به كودك آموزش داده شود
عناوین آموزشها به شرح زیر مي باشد:
١. آموزش ١: وظایف و انواع دندانها و اهمیت دندانهاي شيري
٢. آموزش ٢: پلاك میكروبي و پوسیدگي دندان
٣. آموزش ٣، عوامل مؤثر بر ايجاد پوسیدگي و مراحل پیشرفت آن
۴. آموزش ۴: راههاي كنترل پوسیدگي
۵. آموزش ۵: نحوه صحیح مسواك زدن و استفاده از نخ دندان

فرم پیگیري ارجاعات:

دستور عمل تکمیل فرم پیگیري ارجاعات:
پس از اینكه معاینه توسط معاینه گر انجام گرفت، در صورتیكه كودك مشكل دهاني و دنداني دارد، بهمراه والدین با فرم ارجاع
تهیه شده به مركز دندانپزشكي ارجاع مي گردد و كلیه موارد توسطدندانپزشك تكمیل مي شود.
توجه:
اگر دندانپزشك موارد را در این بخش از شناسنامه وارد نكرده باشد، لازم است مربي بهداشت/ بهورز از روي فرم ارجاع تكمیل شده، كلیه موارد را در جداول شناسنامه ثبت نماید.
مربي بهداشت/ بهورز با توجه به نیازهاي درماني تعیين شده براي كودك، باید پیگيري لازم را در جهت رفع مشكلات بعملآورد.
فرم ارجاع باید به والدین كلیه كودكاني كه داراي مشكل دهاني و دنداني هستند، تحویل داده شود.
لازم به ذكر است معاینات و آموزشها، ثبت فرمهاي مذكور، ارجاع و پیگيري وضعیت دهان و دندان كودك تا پایان مقطع ابتدایي باید انجام شود.

آسیب دیدگي و شكستگي دندانها:
ضربه به علل متفاوت ميتواند سبب شكستگي قسمتي از تاج دندان در بعضي موارد در اثر – ریشه و حتي استخوان فك شود ضربه، دندان از دهان خارج شده و یا برعكس در فك فرو می رود.

در هنگام مواجه شدن با چنين مواردي ضمن حفظ خونسردي، شرح حادثه(كي، كجا و چگونه) را جویا شده و در برگ ارجاع ثبت نمایید. سپسدهان بیمار را معاینه كنید. گاهي به علت شكستگي فك، دهان فردباز نميشود كه در اینگونه موارد از به كار بردن زور جهت بازكردن دهان او پرهیز نمایید. صدماتي كه به دندانهاي شيري واردميشود ممكن است باعث آسیب به جوانه دندانهاي دائمي زیرین شود؛مخصوصاً اگر سن كودك زیر ٣ سال باشد. در موارد زیر بیمار را بهمركز بهداشتي درماني ارجاع نمایید:

• شكستگي دندان به هر شکل که باشد
• خونریزي در قسمت شكستگي
• لقي دندان ( براي معاینه لقي دندان، دندان را بين دو انگشت شست و اشاره گرفته و به آرامي به جلو و عقب حركت دهید. اگر دندان حركت كند، لق شده است)
• پارگي، له شدگي یا خونریزي لثه
• كبودي دهان
• بهم خوردن ردیف دندانها بطوریكه در محل خود با دندان مقابل جفت نشود
• فرو رفتگي یا بيرون زدگي دندان از محل خود

بیرون افتادن دندان از دهان:
بعضي اوقات ضربه به دندانهاي جلویي باعث بيرون افتادن كامل دندان ميشود. در مورد دندانهاي دائمي، بهترین كار این است كه به
والدین توصیه كنیم تاج دندان را نگه داشته و ریشه را زیر فشارملايم آب یا آب جوشیده سرد شده بگيرند.در این حالت به هیچ وجهدندان و بخصوص ریشه نباید با پارچه یا دست پاك شود. سپس بایددندان در یك محیط مرطوب مثل سرم شستشوي نمكي، شير، آب جوشیده سردشده و یا زیر زبان فرد قرار گيرد و بلافاصله ( در حداقل زمان ممكن-كمتر از ٣٠ دقیقه ) به مركز بهداشتي درماني ارجاع شود. اگرضربه باعث شكستگي تاج دندان شده است، در صورت امكان تكه جداشده را با خود نزد دندانپزشك ببرید.
نكات قابل توجه:
هنگام مراجعه كودك ابتدا دندان را شستشو داده و سپس آن را به درستي در محل خود قرار داده و یك تكه گاز یا پارچه تمیز نمدار را روي دندان قرار داده و از بیمار بخواهید كهبا فشار دست یا با فشار دادن دندانهاي خود آن را نگه داردو سپس بیمار را ارجاع دهید.
در صورتیكه بیمار قبلا بطور كامل واكسینه نشده باشد و زخم آلوده باشد، یك نوبت واكسن كزاز به بیمار تزریق نمایید وسپس وي را ارجاع دهید.

مراقبت از دندانهاي طبیعي:
سالمنداني كه داراي دندانهاي طبیعي ميباشند، تمیز كردن پلاك میكروبي مهمترین اصل در مراقبت بهداشت دهان و دندان آنها درمنزل ميباشد. این عمل علاوه بر جلوگيري از ايجاد پوسیدگي دندانو بیماریهاي لثهاي سبب خوشبو شدن دهان نیز ميگردد. مسواك زدن طابق روشي كه قبلا توضیح داده شده است، براي اكثر افرادمسن با مسواك نرم توصیه ميشود. در افرادي كه تحلیل لثه (درنواحي مشخصي از دهان) دارند، استفاده از مسواك بسیار نرمآن هم با حركات چرخشي بر سطوح دنداني و با فشار ملايم در نواحي تحلیل توصیه مي شود. استفاده از خمير دندان با توجه به مزایاي وجود فلوراید و كمك به برطرف كردن پلاك و رنگ روي دندانهاالزامي مي باشد (البته به شرطي كه خمير دندان را قورت ندهند).

مراقبت از دندانهاي مصنوعي:
١. مراقبت از پروتز كامل (دست دندان): بعد از هر وعده غذایي پروتز متحرك باید از دهان خارج و ابتدا با آب شسته شود. سپسبا مسواك و خمير دندان، تمام سطوح بخصوص سطحي كه در تماس با مخاط دهان ميباشد از خرده هاي مواد غذایي باقیمانده تمیز گردد. روشمناسب دیگر استفاده از مسواك به همراه صابون غير معطر و یامایع ظرفشویي ميباشد. توجه داشته باشید از پودر هاي ساینده
به هیچ وجه جهت تمیزكردن دست دندان استفاده نكنید.علاوه بر تمیز كردن دست دندان بعد از هر وعده غذایي، پس ازخارج كردن آن باید دهان را بطور كامل با آب گرم یا محلول نمكيرقیق شست و در صورت امكان با یك مسواك نرم لثهها را تمیز كردو با انگشت، لثه ها را ماساژ داد.
٢. مراقبت از پروتز متحرك ناكامل (پارسیل): بعد از هر وعدهغذایي، پروتز متحرك از دهان خارج ميشود و طبق آنچه در بحثپروتز كامل مطرح گردید، تمیز ميشود. سپس دندانهاي باقیماندهبه كمك مسواك و نخ دندان تمیز مي شود. این افراد باید از دومسواك استفاده نمایند. یكي براي تمیز كردن پروتز و دیگري برايتمیز كردن دندانهاي طبیعي كه در داخل دهان قرار دارند.

٣. مراقبت از پروتز ثابت: در رابطه با مراقبت از پروتزهاي ثابت باید گفت كه پس از هر وعده غذایي، پروتز ثابت راميتوان با برس، نخ دندان و مسواك مخصوص، تمیز كرد. جهت اطلاعات بیشتر حتماً باید با دندانپزشك مشورت شود.

نكات مهم:
به افراد مسن توصیه ميگردد در هنگام تمیز كردن پروتز دندان، ظرف آب پلاستیكي را كه تا نیمه پراست زیر دست خود قرار دهند تا در صورتیكه پروتز از دستشان افتادصدمه نبیند. در موقع شستن به بیمار توصیه ميشود كه پروتز را بين انگشت شست و اشاره خود محكم بگيرد و مسواك بزند. نباید آنرا در كف دست نگه داشت، چون اگر دست دندان از دست بیفتد، ممكن است دو تكه شود.
علاوه بر استفاده از مسواك جهت تمیز كردن پروتز، ميتوان دست دندان را به صورت هفتگي در یك محلول ضدعفوني كننده[یك قاشق چايخوري مایع سفید كننده خانگي (وایتكس) داخل حدود نیم لیتر آب] به مدت نیم ساعت قرار داد. بعد ازخارج كردن دندان مصنوعي از محلول تمیز كننده، پروتز بایدكاملا زیر شير آب شسته شود و سپس داخل دهان قرار گيرد.
البته لازم به ذكر است كه نباید محلول وایتكس را براي تمیز نمودن پروتزهاي پارسیل استفاده نمود؛ زیرا ممكن است سبب كدر شدن قسمت فلزي آن گردد.با توصیه دندانپزشك ميتوان از قرصهاي پاك كننده جهت بر طرف كردن رنگ و جرم پروتز روزي یكبار استفاده نمود.
به افرادیكه از پروتز استفاده ميكنند توصیه ميشود در طول روز اگر زماني را خارج از منزل بسر مي برند و غذاميخورند، وسایل لازم جهت تمیز نمودن دندانها و نیز پروتزخود را بهمراه داشته باشند.در طول شبانه روز دندانهاي مصنوعي متحرك باید براي مدتي از دهان خارج شود تا مخاط دهان كه تحت فشار دندانهايمصنوعي در هنگام غذا خوردن بوده است، استراحت كند و به وضعیت طبیعي خود برگردد. توصیه میشود حدود ٨ ساعت دستدندان درآورده شود كه بهترین زمان براي این مدت هنگام خواب ميباشد.
پس از تمیز كردن دست دندان در شب و قبل از خواب باید آن را در ظرفي پر از آب قرار داد تا آب از دست ندهد و تغیيرحجم پیدا نكند. توصیه شود كه هیچگاه دست دندان را واردآب داغ نكرده و یا با آب داغ شستشو داده نشود.اگر فردي كه از دست دندان استفاده ميكند دچار تورم و درد و تحریك بافتهاي دهان شد، به او توصیه نمایید كه دستدندان را از دهان خارج كند و حتماً او را به مركز بهداشتي
درماني ارجاع نمایید.به هیچ وجه جهت اصلاح و تطابق دست دندان با بافتهاي دهان از سمباده و یا وسایل ساینده و چسبهاي آماده
استفاده ننمایید. چون تطابق قرارگيري دندانها در مقابلهم در فكين بهم ميخورد و پس از آن نميتوان بدون آنها ازدست دندان ستفاده نمود.تمام بیمارانی كه داراي دست دندان هستند حتي اگر از نظر خودشان مشكلي نداشته باشند، باید حداقل هر ۶ تا ١٢ ماه یكبار به دندانپزشك جهت معاینه مراجعه نمایند.در موارد زیر توصیه ميگردد بیمار را به دندانپزشك ارجاع نمایید:

اگر دندان مصنوعي لق است.
اگر دندان مصنوعي به لثه ها فشار ميآورد.
اگر در هر قسمتي از دهان زخم ايجاد شده است.
اگر قسمتي از دندان مصنوعي شكسته است.
اگر بیمار نميتواند با دست دندان غذا بخورد.
اگر پس از خارج كردن آن احساس كند لثه برجسته شده است.
مراقبت دهان و دندان در بیماران ناتوان و بستري:
در افراد مسني كه از نظر فیزیكي به شدت ناتوان مي باشند و یابه دلایل بیماریهاي خاص قادر به رعایت بهداشت دهان ودندان خودشان نمي باشند، باید اقدامات بهداشتي زیر توسط كسي كه ازآنها نگهداري ميكند، صورت گيرد:
اگر بیمار در تختخواب مي باشد، با قرار دادن چندین بالش در زیر سر، سر او به صورتي بلند شود كه سرش روبروي صورت شما قرار گيرد. سپس یك حوله تمیز و یك ظرف روي سینه،در زیر چانه او قرار دهید.
اگر بیمار روي صندلي چرخدار قرار دارد، در پشت او قرار بگيرید و یك دست خود را در زیر چانه او و سرش را بر رويبدن خود تكیه دهید. حوله را بر روي سینه به صورتي قراردهید كه شانه هایش را هم بپوشاند و ظرفي را بر روي پاي بیمار یا بر روي میز جلوي صندلي بیمار كه به او نزدیكاست قرار دهید و یا اینكه اگر بتوانید صندلي چرخدار رانزدیك دستشویي ببرید.مسواك كردن را طبق روش توصیه شده در بحث رعایت بهداشت دهان و دندان انجام دهید و از نخ دندان نیز استفاده نمایید.اگر لبهاي بیمار خشك و ترك خورده هستند، با وازلين چرب كنید.